Η εβραϊκή συναγωγή

Η παρουσία εβραϊκού πληθυσμού στην πόλη επί Τουρκοκρατίας οδηγεί αυτόματα στην εύλογη υπόθεση για την ύπαρξη Συναγωγής, παρά τις ιδιαίτερα πενιχρές μαρτυρίες.

Κατά τη βενετική περίοδο η Συναγωγή βρισκόταν εκτός των τειχών [δείτε σχετική αναφορά εδώ], καθώς απαγορευόταν η άσκηση της ιουδαϊκής λατρείας μέσα στην τειχισμένη πόλη· παρά λοιπόν τη μετοίκηση του εβραϊκού πληθυσμού στο χώρο του Κάστρου, η Συναγωγή εξακολούθησε να βρίσκεται στην παλιά βενετική συνοικία, στα νότια της πόλης[5]. Η κατοπινή μαρτυρία του Εβλιά Τσελεμπή για την ύπαρξη εβραϊκής συνοικίας και μίας «χάβρας» εντός του τειχισμένου οικισμού οδηγεί στην υπόθεση, ότι το κτήριο της Συναγωγής μεταφέρθηκε σε κάποια χρονική στιγμή μέσα στο Κάστρο[6]. Ο κατάλογος κτισμάτων του Κάστρου του 1840 αναγράφει κτήριο Συναγωγής στην οδό Άνω Πύλης, εκεί όπου βρίσκεται και σήμερα το νεότερο κτήριο.

Οι χώροι λατρείας των Χριστιανών

Για τους χώρους λατρείας του χριστιανικού πληθυσμού οι πληροφορίες είναι ακόμη πιο ασαφείς.

Λόγω της καταστροφής που υπέστη το Προάστιο το 1470 και της έλλειψης μαρτυριών, δεν είμαστε σε θέση να ανιχνεύσουμε ποιοι από τους ναούς που μαρτυρούνται κατά τη βενετική περίοδο εξακολούθησαν να σώζονται και να χρησιμοποιούνται και στα κατοπινά χρόνια· επίσης καμιά παρατήρηση δεν υπάρχει για κατασκευή ναού κατά τα οθωμανικά χρόνια. Κοινή είναι η επισήμανση πολλών περιηγητών, ότι οι εκκλησίες των χριστιανών βρίσκονταν μόνο στο χώρο του Προαστίου, γεγονός που συνάδει και με τις μαρτυρίες για την αποκλειστική παρουσία χριστιανών στο Προάστιο· ωστόσο, οι πηγές μιλούν αόριστα για «μερικές εκκλησίες», χωρίς να προβαίνουν σε περισσότερες λεπτομέρειες[7].

Ο Εβλιά Τσελεμπή κάνει λόγο για πέντε εκκλησίες που αντιστοιχούσαν σε πέντε χριστιανικούς μαχαλάδες. Πολλοί, επίσης, περιηγητές αναφέρονται στη δράση Ιησουϊτών μοναχών στην πόλη, οι οποίοι διατηρούσαν ένα μικρό ναό στο χώρο του Προαστίου με σκοπό τη διδασκαλία των νέων, αλλά και την προσφορά υπηρεσίας στην Καθολική Εκκλησία[8]. Η μόνη ένδειξη για την ύπαρξη ορθόδοξου χριστιανικού ναού προέρχεται από την παρατήρηση του Ιωαννίδη, ο οποίος τοποθετεί στη θέση του ναού του Αγίου Δημητρίου που χτίστηκε στα 1837 το μοναδικό χριστιανικό ναΐσκο της πόλης κατά την οθωμανική περίοδο[9] [δείτε επίσης σχετικά εδώ].

Τα νεκροταφεία της τουρκοκρατούμενης πολιτείας

Σημαντική θέση μέσα στον αστικό ιστό κάθε πόλης καταλαμβάνουν τα νεκροταφεία.

Στην οθωμανοκρατούμενη Χαλκίδα, όπως και στις περισσότερες πόλεις του ελληνικού χώρου την ίδια περίοδο, υπήρχαν, λόγω της συνύπαρξης διαφορετικών θρησκευμάτων, διαφορετικές τοποθεσίες που λειτουργούσαν ως χώροι ταφής. Παρά το γεγονός ότι από το Μεσαίωνα δεν ίσχυε η αυστηρή ταφή των νεκρών έξω από τα αστικά τείχη,[10] η αρχαιολογική έρευνα έχει εντοπίσει – τουλάχιστο όσον αφορά τη Χαλκίδα – ότι οι περισσότεροι τάφοι βρίσκονταν στην εκτός των τειχών αστική περιοχή[11].

Για το οθωμανικό νεκροταφείο της πόλης σημαντική είναι η μαρτυρία του Leake, ο οποίος ορίζει την περιοχή που παρεμβαλλόταν ανάμεσα στην τάφρο και την χριστιανική πόλη του Βούργου ως την τοποθεσία του τουρκικού νεκροταφείου[12]. Την πληροφορία αυτή επιβεβαιώνουν τόσο ο Βρετανός Raikes, όσο και ο ανώνυμος Γερμανός, οι οποίοι ορίζουν την περιοχή του νεκροταφείου ως διαχωριστική μεταξύ Κάστρου και Προαστίου[13]. Ο Καλλίας κατά το β΄ μισό του 19ου αιώνα τοποθετεί το τούρκικο νεκροταφείο στα νότια της πόλης. Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, το οθωμανικό νεκροταφείο βρισκόταν στην περιοχή που ήταν γνωστή μέχρι πρόσφατα ως Τούρκικα Μνήματα και βρισκόταν έξω από την περίφραξη του Προαστίου, κατά μήκος της οδού Αρεθούσης μεταξύ της οδού Πήλικα και του εργοστασίου Δάριγκ. Ωστόσο, δεν αποκλείεται να υπήρχε η συνήθεια της μεμονωμένης ταφής προσώπων σε τοποθεσίες εκτός του «επίσημου» νεκροταφείου[14]. Κάποιοι περιηγητές παρατηρούν την ύπαρξη πολλών τάφων, διασκορπισμένων σε διάφορα σημεία του Προαστίου[15]. Η επισήμανση αυτή συμφωνεί και με τα ευρήματα της αρχαιολογικής έρευνας[16].

Για την περιοχή ταφής των χριστιανών δεν υπάρχουν σαφείς πληροφορίες. Η ανακάλυψη πληθώρας συστάδων αλλά και μεμονωμένων τάφων στον εκτός των τειχών χώρο οδηγεί στην υπόθεση, ότι πιθανώς δεν υπήρχε οργανωμένος τόπος ταφής για τους χριστιανούς. Μοναδική είναι η μαρτυρία του Καλλία, ότι πριν το 1840 οι χριστιανοί έθαβαν τους νεκρούς τους γύρω από τους ενοριακούς ναούς· επίσης περιγράφει το νεκροταφείο του Αγίου Ιωάννη, το οποίο βρισκόταν στις ανατολικές παρυφές της πόλης[17]. Το νεκροταφείο αυτό αποτελεί κατασκευή του 19ου αιώνα και χρησιμοποιούνταν μέχρι πρόσφατα. Τέλος, το εβραϊκό νεκροταφείο φαίνεται ότι βρισκόταν επίσης έξω από την περίφραξη του Προαστίου στους ανατολικούς πρόποδες του Βελήμπαμπα, στο χώρο όπου βρίσκεται και σήμερα[18].

Επόμενο άρθρο: Η οικονομική ζωή στην Οθωμανική Χαλκίδα