Βάγιας Κατσός
Δέκα διαχρονικές, φυσικές και ιστορικές καταστάσεις από την αρχαιότητα ως σήμερα που κάνουν μοναδική την πόλη και υπερήφανους τους κατοίκους της.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
«Η Χαλκίδα και το παλιρροϊκό φαινόμενο», Χαράλαμπος Ν. Σφέτσας. Αυτοέκδοση.
«Οι Κινητές Γέφυρες του Ευρίπου», Θ. Π. Τάσιος. Εκδήλωση ΤΕΕ Ευβοίας για τα 45 χρόνια της κινητής γέφυρας της Χαλκίδας, 2008.
Ιστορία της αρχαίας Εύβοιας, από τους προϊστορικούς χρόνους ως και τη Ρωμαιοκρατία. Επαμ. Α. Βρανόπουλος. Δρ. Ιστορικός Αρχαιολόγος. Αθήνα 1987.
Αδαμάντιος Σάμψων «Μάνικα, η προϊστορική Χαλκίδα». Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο «Η πόλη της Χαλκίδας», Χαλκίδα, 24-27 Σεπτεμβρίου 1987. ΕΕΣ, Αθήνα 1990.
«Η πόλη της Χαλκίδας, Χαλκίς – Εύριπος – Negroponte – Egriboz», Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας, Εκδόσεις Καπόν, Αθήνα, 2015.
«Η ιστορία της Εβραϊκής κοινότητας Χαλκίδας από το 586 π.Χ εως το 2001 μ.Χ», Μαϊρ Σ. Μαϊσης. Έκδοση: Ισραηλίτικη Κοινότητα Χαλκίδας. Χαλκίδα 2013.
1) Οι παγκόσμιες μοναδικότητες της παλίρροιας του Ευρίπου.
Η παλίρροια του Ευρίπου είναι ένα μοναδικό στον κόσμο δώρο της φύσης στη Χαλκίδα, που προκαλεί την περιέργεια και το θαυμασμό του ανθρώπου από τα πανάρχαια χρόνια.
Οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν τους ευμετάβλητους χαρακτήρες «Ευρίπους», από την ακαταστασία των νερών του Ευρίπου. Συχνά έλεγαν τις φράσεις «Εύριπος άνθρωπος» και «Εύριπος διάνοια» για όσους είχαν αστάθεια άποψης. Επίσης, ονόμαζαν την τύχη «Ευρίπεια» για τα πάνω και τα κάτω της. Σήμερα, το φαινόμενο γίνεται εντυπωσιακά αντιληπτό στον μήκους μόλις 40 μέτρων θαλάσσιο πορθμό, εκεί όπου η «παλιά γέφυρα» της πόλης παντρεύει την Εύβοια με τη στερεά Ελλάδα και το βόρειο με το νότιο Ευβοϊκό κόλπο. Σε αυτό το σημείο ο παρατηρητής αντικρίζει ένα αναστρεφόμενο ανά περίπου έξι ώρες «θαλάσσιο ποτάμι» που χύνεται από τον ένα κόλπο στον άλλο με ταχύτητα που φθάνει έως και τα εννέα μίλια την ώρα, κάτι που αποτελεί παγκόσμια μοναδικότητα της περιοχής. Ακολουθεί ένα μεσοδιάστημα οκτώ περίπου λεπτών όπου τα νερά παραμένουν στάσιμα και αμέσως μετά αλλάζουν κατεύθυνση! Αν βρεθείτε στο σημείο επιδιώξτε να δείτε αυτή την αιώνια εναλλαγή των ρευμάτων, το θέαμα είναι εντυπωσιακότατο! Όπως κάθε φαινόμενο πλημμυρίδας και άμπωτης ανά τον κόσμο[1], έτσι και της Χαλκίδας οφείλει την ύπαρξή της στις βαρυτικές επιδράσεις της σελήνης στη γη. Ένα από τα σπάνια παγκοσμίως χαρακτηριστικά της παλίρροιας του Ευρίπου είναι το γεγονός πως δυο φορές κατά τη διάρκεια ενός σεληνιακού μήνα, με έκαστη διάρκεια τριών ημερών, τα νερά είναι «ακατάστατα», ανατρέποντας έτσι τη σταθερή περιοδικότητα των έξι ωρών πάνω, έξι κάτω[2]. Δηλαδή, κατά την περίοδο αυτή τα νερά είναι δυνατό να αλλάξουν κατεύθυνση έως και 14 φορές σε ένα 24ωρο ή αντίθετα και απρόβλεπτα να μη συμβεί καμία αλλαγή για μια ολόκληρη ημέρα! Η παλίρροια του Ευρίπου παρουσιάζει άλλες δύο μοναδικότητες στον κόσμο[3]: 1) Την 24η (χειμερινή) ώρα της τρίτης και τελευταίας ημέρας της κάθε περιόδου «ακαταστασίας» των ρευμάτων[4] η θάλασσα αρχίζει να κυλά πάντα από το Βόρειο προς το Νότιο Ευβοϊκό κόλπο. 2) Κάθε ισημερία, δηλαδή την 21η Μαρτίου και την 22α Σεπτεμβρίου, τα ρεύματα έχουν την μεγαλύτερη ένταση και αλλάζουν αμέσως κατεύθυνση χωρίς να σταματήσουν οκτώ περίπου λεπτά, όπως τις υπόλοιπες ημέρες του χρόνου. Πέραν αυτών, μία άλλη μοναδική, όμορφη και γραφική κατάσταση συμβαίνει στον Εύριπο και αξίζει να δείτε: Τις δυο πρώτες ημέρες μετά το τέλος κάθε τριήμερης «ακαταστασίας» ο πορθμός γεμίζει από πολύχρωμες βάρκες ή ψαράδες στα κάγκελα της παραλίας. Τότε είναι τα λεγόμενα «αργονέρια», όπου τα νερά κυλούν πιο ήρεμα, επιτρέποντας έτσι την ευκολότερη αλίευση εκλεκτών θαλασσινών μεζέδων, ξακουστών στο πανελλήνιο.
Η συρταρωτή («παλιά») γέφυρα της Χαλκίδας. Φωτογραφία: Βάγιας Κατσός.
2) Οι παγκόσμιες μοναδικότητες των γεφυρώσεων της Χαλκίδας διαχρονικά.
Το στενότερο μέρος του πορθμού του Ευρίπου, είναι ίσως το αρχαιότερο και πιο εμβληματικό τοπόσημο γεφυροποιίας σ’ όλον τον κόσμο[5]. Η ιστορία της κινητής γεφύρωσής του μετρά κοντά 2.500 χρόνια και αποτελεί παγκοσμίως την παλαιότερη διαχρονικά μόνιμη ζεύξη ηπειρωτικής χώρας με νησί, πάνω από παλιρροϊκό φαινόμενο.
Η πρώτη γεφύρωση έγινε το 410 π.Χ., καθώς νωρίτερα η απόσταση ανάμεσα στις δύο ακτές καθιστούσε αδύνατο το εγχείρημα. Εκείνη την περίοδο η πόλη – κράτος της Χαλκίδας αποχώρησε απ’ την Αθηναϊκή Συμμαχία. Φοβούμενη αντίποινα και ενδεχόμενο ναυτικό αποκλεισμό της Εύβοιας προχώρησε σε συμμαχία με τους Βοιωτούς και, ως μέτρο ανάσχεσης των Αθηναίων, προχώρησαν από κοινού σε επιχωμάτωση του πορθμού, την κατασκευή εκατέρωθεν πύργων και την τοποθέτηση ξύλινης γέφυρας στο μέσο τους. Έκτοτε, η γέφυρα του Ευρίπου πέρασε διάφορες φάσεις: Από ξύλινη κατά την αρχαιότητα ως μια απλή «τάβλα» που μπαινόβγαινε κατά τον μεσαίωνα, ώσπου η μία χωρίστηκε σε δύο γέφυρες, μία πέτρινη και μια ξύλινη, επί λατινοκρατίας, έχοντας ανάμεσα τους το απόρθητο κάστρο του Ευρίπου (βλ. αναλυτικά εδώ). Υπό αυτή τη μορφή παραδόθηκε ο πορθμός από τους Οθωμανούς στο Ελληνικό κράτος στις 7-3-1833. Η πρώτη γέφυρα της νεώτερης ιστορίας της Χαλκίδας εγκαινιάζεται από το Βασιλιά Όθωνα στις 6-1-1858 (βλ. αναλυτικά εδώ). Στις 17-4-1896 εγκαινιάστηκε η πρώτη αμιγώς σιδερένια γέφυρα της πόλης (βλ. αναλυτικά εδώ) και ο πορθμός παίρνει σχεδόν τη σημερινή του μορφή. Η σημερινή «συρταρωτή» γέφυρα (ή «παλιά» για τους Χαλκιδαίους) που παραδόθηκε στη κυκλοφορία στις 15-9-1962[6] ήταν μια πρωτοποριακή ιδέα του πολιτικού μηχανικού Θεοδόση Τάσιου και του μηχανολόγου Ευθύμιου Μαλάκη. Αποτέλεσε τεχνολογικό και κατασκευαστικό Ελληνικό θαύμα στην εποχή της, χωρίς μάλιστα να έχει προηγηθεί κανένα αντίστοιχο παράδειγμα διεθνώς και σήμερα εξακολουθεί να παραμένει η μοναδική συρταρωτή γέφυρα στον κόσμο με δύο λωρίδες κυκλοφορίας.
Τηγανόσχημο κεραμικό σκεύος της 3ης χιλιετίας και αγγείο της 2ης χιλιετίας π.Χ. από τη Μάνικα. Μουσείο Αρέθουσας, Χαλκίδα. Φωτογραφία: Βάγιας Κατσός.
3) Μάνικα: Η προϊστορική Χαλκίδα είναι η αρχαιότερη, μεγαλύτερη σε έκταση πόλη της Ευρώπης[7].
Η Μάνικα βρισκόταν στην ευρύτερη περιοχή όπου σήμερα καταλαμβάνει η «έξω Παναγίτσα» Χαλκίδας και είναι η προϊστορική Χαλκίδα[8]. Αποτελεί ένα τεράστιο οικιστικό κέντρο, με εμβαδόν περίπου 800 στρεμμάτων, που όμοιο του δεν έχει βρεθεί στον ελληνικό χώρο[9].
Τα πρώτα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας στην περιοχή χρονολογούνται στα 111.000-8.000 π.Χ.[10]. Οι πληροφορίες μας για αυτήν την εποχή παραμένουν όμως ελάχιστες. Οι ως σήμερα αρχαιολογικές ενδείξεις φανερώνουν πως η Μάνικα έφτασε την 3η χιλιετία π.Χ.[11] στη μέγιστη έκταση της[12], παραμένοντας ακμαία καθ’ όλη τη συγκεκριμένη περίοδο, ελέγχοντας τον Ευβοϊκό κόλπο και το εμπόριο με όλα τα νησιά του Αιγαίου και όχι μόνο. Ο οικισμός ανθεί στην Πρωτοελλαδική II περίοδο (2600-2200 π.Χ.) διαθέτοντας οδικό σύστημα, μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα, ορθογώνιες ή αψιδωτές κατοικίες με πλακόστρωτες ή βοτσαλωτές αυλές με πηγάδια, εστίες και αποθηκευτικούς χώρους. Οι κάτοικοι ασχολούνται κύρια με τη γεωργία, την κτηνοτροφία και την αλιεία. Η διακίνηση και η κατεργασία, όμως, οψιανού και μετάλλων είναι αυτή που δίνει ώθηση στην τοπική οικονομία. Ο μέσος όρος ζωής υπολογίζεται ανάμεσα στα 30 και 31,5 έτη ενώ η υψηλότερη θνησιμότητα παρουσιάζεται στις ηλικίες από 20 έως 30 ετών. Στα 2000 – 1600 π.Χ. παρατηρείται μείωση του πληθυσμού και σταδιακή μετακίνηση του σε άλλες θέσεις κατοίκησης στην ευρύτερη περιοχή της σημερινής Χαλκίδας. Στα 1.600 – 1.100 π.Χ. η Μάνικα εξακολουθεί να κατοικείται σε περιορισμένη έκταση, παραδίδοντας σιγά – σιγά την οικιστική σκυτάλη της στην ευρύτερη περιοχή του σημερινού Αγίου Στεφάνου, όπου σταδιακά μετεξελίχθηκε στη νέα πόλη – κράτος της Χαλκίδας των ιστορικών χρόνων.
Πεντηκόντορος του 8ου αιώνα π.Χ.
4) Η Χαλκίδα ήταν η πρώτη πόλη – κράτος που ίδρυσε αποικία στην Ιταλία. Γι’ αυτό και οι Ρωμαίοι αρχικά έλεγαν όλους τους Έλληνες «Χαλκιδείς»[13].
Μεταξύ μύθου και ιστορίας βρίσκεται η εκδοχή για την πρώτη εγκατάσταση Ευβοιωτών στην Ιταλική χερσόνησο: Αμέσως μετά τη λήξη του Τρωικού πολέμου (1194 – 1184 π.Χ.[14]) ο αρχηγός των Αβάντων Ελεφήνωρ, μην μπορώντας να επιστρέψει στην Εύβοια επειδή είχε σκοτώσει τον παππού του, ταξίδεψε στη Σικελία. Εκεί, αρχικά εγκαταστάθηκε στη νήσο Οθρονό. Τελικά όμως εκδιώχθηκε, ιδρύοντας στην Ήπειρο νέες αποικίες, την Αμαντία και τον Ωρικό[15]. Τα γεγονότα αυτά συνέπεσαν με τον Α΄ ελληνικό αποικισμό (μέσα 11ου – τέλη του 9ου αιώνα π.Χ.).
Η πρώτη καταγεγραμμένη εγκατάσταση στη Δύση, η οποία άνοιξε το δρόμο για το Β΄ Ελληνικό αποικισμό[16], είναι η Πιθηκούσα (Pithecusae) στη νήσο Ίσκια (Ischia), μπροστά από τη Νάπολη, από Χαλκιδείς και Ερετριείς γύρω στο 770 π.Χ.[17] Η ετυμολογία του τοπωνυμίου «Πιθηκούσα» προέρχεται από τους πίθους (πιθάρια) που είχαν μαζί τους οι πρώτοι άποικοι, για την μεταφορά των προϊόντων τους. Εξαιτίας των πρώτων Χαλκιδαίων αποίκων οι Ρωμαίοι ονόμαζαν αρχικά όλους τους Έλληνες «Χαλκιδείς», καθώς ήταν οι πρώτοι Έλληνες με τους οποίους ήρθαν σε επαφή[18]. Λίγα χρόνια μετά, ο Χαλκιδαίος Αντίμνηστος ιδρύει το Ρήγιο το 730-720 π.Χ. και ο συντοπίτης του Κραταιμένης τη Ζάγκλη (μετέπειτα Μεσσήνη) το 730 π.Χ., θέλοντας έτσι να ελέγξουν το θαλάσσιο στενό ανάμεσα στη Σικελία και την Ιταλία, όπως η Μητρόπολη Χαλκίδα έλεγχε τους Ευβοϊκούς κόλπους. Η Χαλκίδα ίδρυσε πλήθος άλλων αποικιών, σε ολόκληρη τη μεσογειακή λεκάνη αλλά κυρίως στην κάτω Ιταλία, τη Σικελία και τη βόρειο Ελλάδα, γεγονός που φανερώνει την οικονομική, στρατιωτική και πολιτιστική ακμή της, τουλάχιστον ως και τον Ληλάντιο πόλεμο (710 – 650 π.Χ.), καθώς με το τέλος του ξεκίνησε η παρακμή της.
H «κούπα του Νέστορα» βρέθηκε σε τάφο ενός 10χρονου αγοριού στην Πιθηκούσα της νήσου Ίσκια, που βρίσκεται μπροστά από την Νάπολη. Χρονολογείται στα 750 π.Χ. και φέρει πάνω της φράση (που μαρτυρά το όνομα του ιδιοκτήτη της, του Νέστορα) γραμμένη σε Χαλκιδικό αλφάβητο.
5) Η διάδοση του Χαλκιδικού αλφαβήτου στην Ιταλία μέσω των αποικιών, η υιοθέτηση του από τους Ετρούσκους και η μετονομασία του σε λατινικό.
Τον 8ο αιώνα π.Χ. η αύξηση των εμπορικών συναλλαγών ανάμεσα στις αποικίες της Χαλκίδας στην κάτω Ιταλία και τη Σικελία με τους ντόπιους πληθυσμούς είχαν ως αποτέλεσμα τη διάδοση του Χαλκιδικού αλφαβήτου[19] στους αρχαιότερους κατοίκους της χερσονήσου.
Οι Ετρούσκοι πήραν αυτό το αλφάβητο και το οικειοποιήθηκαν ώστε να μπορέσουν και εκείνοι να εκφραστούν γραπτά. Με την πάροδο των αιώνων οι Ρωμαίοι το μετονόμασαν σε «λατινικό». Έτσι σήμερα, οκτώ τουλάχιστον γράμματα όλων των λατινογενών γλωσσών είναι ίδια με τα αντίστοιχα αρχαία ευβοϊκά. Είναι τα C, D, F, Ρ, R, S και X (με την προφορά κσ)[20]. Η μεταλαμπάδευση του Χαλκιδικού αλφαβήτου στη δύση αποτελεί τη σπουδαιότερη πολιτιστική προσφορά της αρχαίας Χαλκίδας στον παγκόσμιο πολιτισμό.
O Χαρώνδας, ο πρώτος νομοθέτης της ιστορίας.
6) Χαρώνδας: Ο Χαλκιδαίος απόγονος που έγινε ο πρώτος Ευρωπαίος νομοθέτης.
Στη Χαλκιδαίικη αποικία Κατάνη της Σικελίας[21] γράφτηκαν οι πρώτοι νόμοι της Ευρωπαϊκής ηπείρου. Τι είχε προηγηθεί;
Στα 750-650 π.Χ. οι ελληνικές πόλεις – κράτη καταργούσαν τη βασιλεία και όδευαν προς την ολιγαρχία και τη δημοκρατία. Στη μεγάλη Ελλάδα η μετάβαση αυτή συνοδεύτηκε από εξεγέρσεις καθώς οι πολίτες των πόλεων αξίωναν να γραφτούν νόμοι, ώστε η άρχουσα τάξη κάθε πόλης να μη δικάζει αυθαίρετα και με κριτήριο τα συμφέροντα της. Οι αντιδράσεις απέδωσαν και έτσι γράφτηκαν, σε χαλκιδικό αλφάβητο, οι πρώτοι νόμοι στην Ευρώπη σε δύο πόλεις: Στη Χαλκιδαίικη αποικία της Κατάνης από το Χαρώνδα και στους Λοκρούς της κάτω Ιταλίας από το Ζάλευκο[22]. Οι πρώτοι μεγάλοι νομοθέτες έζησαν προτού η έννοια του «νόμου» περιέλθει αποκλειστικά στην ανθρώπινη αρμοδιότητα, πράγμα που δεν θα συμβεί παρά στα τέλη του 6ου με αρχές του 5ου αιώνα, οπότε και παύει να χρησιμοποιείται ο προηγούμενος όρος «θεσμός»[23]. Ένας από τους νόμους του Χαρώνδα αφορούσε την παροχή δωρεάν παιδείας, ο οποίος προέβλεπε πως «όλα τα παιδιά των πολιτών πρέπει να μαθαίνουν γράμματα και η πόλη να πληρώνει τους μισθούς των δασκάλων», διότι θεώρησε ότι οι άποροι, οι οποίοι δεν μπορούσαν από μόνοι τους να πληρώνουν μισθούς, θα στερούνταν τις ωφέλειες της γνώσης[24].
Η Συναγωγή της Χαλκίδας, στην οδό Κώτσου.
7) Η Εβραϊκή κοινότητα της χαλκίδας: Μία από τις αρχαιότερες της Ελλάδας και η μοναδική στην Ευρώπη με 2.500 χρόνια συνεχούς παρουσίας σε μια περιοχή[25].
Οι πρώτοι Εβραίοι πιθανότατα επισκέφτηκαν τη Χαλκίδα ως ελεύθεροι έμποροι (Γεφυραίοι[26]) ακολουθώντας τους Φοίνικες[27] στα ταξίδια τους, τον 8ο αιώνα π.Χ. [28]
Εγκαταστάθηκαν μόνιμα στη Χαλκίδα, ως ελεύθεροι έμποροι, δούλοι ή και δουλοπάροικοι, μετά τη δεύτερη μεγάλη Εβραϊκή διασπορά το 586 π.Χ.[29], έτος της καταστροφής του Ναού του Σολομώντα στην Ιερουσαλήμ, που σηματοδότησε την εξορία των κατοίκων της όχι μόνο στη Βαβυλώνα, αλλά και σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Έκτοτε έμειναν μόνιμα στην πόλη, ξεκινώντας σταδιακά να παίζουν ρόλο στην εμπορική ζωή της. Η κοινότητα άκμασε, ιδιαίτερα επί λατινοκρατίας, όπου έφτασε να αριθμεί 1200 μέλη[30] ή κατά τους πιο συντηρητικούς υπολογισμούς τα 200[31].
Η μοναδικότητα της Εβραϊκής Κοινότητας Χαλκίδας έγκειται στο γεγονός πως έχει την πιο μακροχρόνια συνεχόμενη παρουσία σε μια περιοχή της Ευρώπης, από τους προχριστιανικούς χρόνους μέχρι σήμερα[32], φτάνοντας στο σημείο ανά περιόδους να φιλοξενήσει ή να δεχτεί Εβραίους που διώκονταν από άλλες πόλεις. Στα 1470, όταν έπεσε το Νεγροπόντε, η κοινότητα γλύτωσε το σπαθί του Μωάμεθ Β΄, φυγαδευόμενη στην κοντινή Θήβα, απ’ όπου επέστρεψε με φιρμάνι του Σουλτάνου επ’ απειλή της ζωής των μελών της, καθώς περιλάμβανε νηματουργούς, βαφείς και ραφτάδες για τις ανάγκες του στρατού, όπου οι τούρκοι είχαν έλλειψη. Στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο η κοινότητα της Χαλκίδας κατάφερε επίσης να ξεγελάσει τον κατακτητή, σε αντίθεση με τις περισσότερες ανά την Ευρώπη, θρηνώντας μόλις 18 νεκρούς. Σήμερα η Εβραϊκή Κοινότητα Χαλκίδας μετράει κάτω από 100 μέλη.
Το σημείο όπου σύμφωνα με περιγραφές και γκραβούρες βρίσκονταν κάποτε οι τρεις παλιρροιόμυλοι του Ευρίπου.
8) Η παγκόσμια μοναδικότητα των παλιρροιόμυλων του Ευρίπου.
Υπάρχουν αρκετά είδη μύλων. Παλιρροιακούς θαλασσόμυλους όμως συναντάμε στην παγκόσμια ιστορία μόνο στη Χαλκίδα!
Κάποτε οι κάτοικοι αυτής της πόλης από τα νερά του Ευρίπου έβγαζαν κυριολεκτικά το ψωμί τους, έχοντας ευφυώς μετατρέψει το σπάνιο δώρο της φύσης σε φυσική, ήπια και ανανεώσιμη πηγή ενέργειας, εφαρμόζοντας τεχνολογίες πρωτοπόρες για την εποχή τους. Επί τέσσερις αιώνες οι παλιρροιόμυλοι λειτουργούσαν έχοντας τη δυνατότητα οι τροχοί τους να κυλάνε προς όποια μεριά και αν κινούνταν το ρεύμα και έτσι άλεθαν αδιάκοπα καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου το σιτάρι της περιοχής. Κάποιες φορές δε, ήταν τέτοια η δύναμη των ρευμάτων όπου έσπαζαν και τους ξανάφτιαχναν! Τους παλιρροιόμυλους του Ευρίπου τους συναντάμε για πρώτη φορά στο Ενετοκρατούμενο Νεγροπόντε του 14ου αιώνα[33]. Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς κατασκευάστηκαν. Γνωρίζουμε όμως που ήταν τοποθετημένοι: στην Ευβοϊκή ακτή, δίπλα ακριβώς από τη ξύλινη γέφυρα που ένωνε τη στεριά με το κάστρο που βρισκόταν στη νησίδα στο μέσο του Πορθμού. Ήταν δηλαδή περίπου εκεί όπου το σημερινό Ευβοϊκό «τεταρτοκύκλιο» της «παλαιάς γέφυρας». Πέραν αυτών, υπάρχει μαρτυρία και για ύπαρξη μεταγενέστερων παλιρροιόμυλων στην ακτή του λόφου Καράμπαμπα. Οι αρχικές κατασκευές των Ενετών άντεξαν συντηρούμενες και επί τουρκοκρατίας. Άξιος αναφοράς είναι επίσης ο ρόλος που έπαιξαν οι μυλωνάδες στη λύση του «αινίγματος» των ρευμάτων του Ευρίπου! Οι πληροφορίες που έδωσαν σε κάποιους από τους ερευνητές του φαινομένου βοήθησαν στην εξιχνίαση του μυστηρίου που τα κάνει να συμπεριφέρονται με τόσο απρόβλεπτο τρόπο! Οι παλιρροιόμυλοι του Ευρίπου εξαφανίστηκαν από τον πορθμό γύρω στο 1800, άγνωστο γιατί. Σήμερα δεν υπάρχει ούτε ένα ίχνος τους που να υπενθυμίζει την παρουσία τους. Έτσι, μόνο λέξεις, σχέδια και γκραβούρες απέμειναν τελικά να θυμίζουν την ύπαρξη και τη χρησιμότητά τους στη Χαλκίδα. Διαβάστε περισσότερα για τους παλιρροιόμυλους, εδώ.
Ο τελευταίος βαΐλος του Νεγροπόντε Πάολο Ερίτζο (Paolo Erizzo) οδηγείται στον τόπο του τελευταίου του μαρτυρίου του. Στα πόδια του η κόρη του Άννα. Δεξιά, ο Μωάμεθ Β΄. Λεπτομέρεια από πίνακα του Τσερούμπινο Κορνιέντι (Cherubino Cornienti), 1842, λάδι σε καμβά, 166×122 cm.
9) Η πολιορκία της Χαλκίδας από τον Μωάμεθ Β΄ και οι ιστορικές μοναδικότητες της.
Το στρατιωτικό σκέλος και ο αντίκτυπος που είχε στην Ευρώπη η 28 ημερών πολιορκία του Νεγροπόντε από τον Μωάμεθ Β΄ το 1470 είχαν πρωτόγνωρα χαρακτηριστικά στην εποχή τους, μεγαλύτερα ακόμη και από την αντίστοιχη κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης.
Για να γίνει αυτό αντιληπτό, ας δούμε τους αριθμούς από κάθε πολιορκία συγκριτικά: οι πολεμικές προετοιμασίες του Μωάμεθ για την κατάληψη της Χαλκίδας ξεκίνησαν τουλάχιστον πέντε χρόνια πριν (βλ. εδώ). Η Οθωμανική αρμάδα αποτελούνταν από τουλάχιστον 300 πλοία, κουβαλώντας 60-70.000 μάχιμο προσωπικό (βλ. εδώ). Για την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης στα 1453 ο Μωάμεθ ο Β’ διέθεσε μικρότερο αριθμό πλοίων, συγκεκριμένα 150. Όταν ο σουλτάνος έφτασε στη Χαλκίδα λίγες μέρες μετά την άφιξη του στόλου του, έφερε μαζί του το λιγότερο 60.000 στρατό (βλ. εδώ). Συνολικά δηλαδή, στην πολιορκία του Νεγροπόντε συμμετείχαν 120-130.000 Οθωμανοί στρατιώτες, σύμφωνα με τις πιο συγκρατημένες εκτιμήσεις. Στην Κωνσταντινούπολη, ο Μεγάλος Τούρκος διέθεσε συνολικά 80.000 – 100.000 άνδρες. Για να γίνει ακόμη πιο κατανοητή η σύγκριση, σε όλες τις υπόλοιπες πολιορκίες Ρωμανιώτικων πόλεων, ο Μωάμεθ Β’ διέθεσε αισθητά μικρότερες δυνάμεις. Ως προς τη δύναμη πυρός, απέναντι από τα τείχη της Χαλκίδας ο σουλτάνος παρέταξε 55-65 μπομπάρδες (βλ. εδώ). Στην Κωνσταντινούπολη, χρησιμοποιήθηκαν 70 πυροβόλα, με τη διαφορά πως τα χερσαία (ή Θεοδοσιανά) τείχη της κάλυπταν απόσταση 5.570 μέτρων ενώ τα αντίστοιχα του Νεγροπόντε μόλις 710 μέτρα! Εντός του Νεγροπόντε υπήρχαν τις ημέρες της πολιορκίας 7-10.000 άνθρωποι. Από αυτούς, οι επαγγελματίες στρατιώτες δεν πρέπει να ξεπερνούσαν τους 3-5.000. Οι υπόλοιποι υπερασπιστές ήταν κάτοικοι της πόλης, ακόμη και γυναικόπαιδα (βλ. εδώ). Όλοι οι παραπάνω αριθμοί αφενός αποδεικνύουν την γεωστρατηγική και γεωπολιτική σημασία της κατάληψης του Νεγροπόντε και αφετέρου το απόρθητο του κάστρου, το οποίο για να πατηθεί χρειάστηκε απεγνωσμένη προσπάθεια από μεριάς του Σουλτάνου.
Ως προς τον αντίκτυπο της αλώσεως: Το Νεγροπόντε ήταν το κυριότερο λιμάνι της Βενετίας στο Αιγαίο. Αποτελούσε, όπως χαρακτηριστικά έλεγαν, «την ασπίδα και τη βάση της Γαληνοτάτης στην Ανατολή». Αμέσως μετά την άλωση της Πόλης ο ρόλος της Χαλκίδας αναβαθμίστηκε: πλέον, δεν έπαιζε μόνο κυρίαρχο γεωστρατηγικό ρόλο αλλά έγινε το τελευταίο προπύργιο της Ρωμανιώτικης χριστιανοσύνης. Οι Οθωμανοί είχαν φτάσει στα τέλη του 15ου αιώνα ως την Κροατική χερσόνησο της Ίστρια, απέναντι από τη Βενετία! Η πτώση της Χαλκίδας ελλόχευε τον κίνδυνο της απόβασης τους στην Ιταλία, κάτι που τελικά δεν έγινε. Αυτό που επαληθεύτηκε είναι ο φόβος των ενετών πως αν η Χαλκίδα χαθεί, θα κλείσει για πάντα ο δρόμος προς την ανατολή. Κάτι που έγινε, οδηγώντας τη Βενετική Αυτοκρατορία σε παρακμή και τους υπόλοιπους Ευρωπαίους προς αναζήτηση νέων δρόμων για τη συνέχιση των εμπορικών τους δραστηριοτήτων.
Η «υψηλή» γέφυρα της Χαλκίδας. Φωτογραφία: Βάγιας Κατσός.
10) Γέφυρα Γ. Παπανικολάου: Ένα σύγχρονο παγκόσμιο ρεκόρ υψηλών επιδόσεων.
Η «υψηλή γέφυρα» της Χαλκίδας εκτός από σύγχρονο σημείο κατατεθέν της πόλης έχει και ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα μοναδικό στον κόσμο.
Το Μάιο του 1985 τέθηκε ένα στοίχημα με την τεχνολογία, τα φυσικά φαινόμενα και τις διαστάσεις: Πώς θα φτιαχνόταν για πρώτη φορά στην Ελλάδα μια γέφυρα με κατάστρωμα 45 εκατοστών πάχους και 694,5 μέτρων μήκους, εκ των οποίων τα 215 είναι 35,5 μέτρα πάνω από τη θάλασσα; Το στοίχημα κερδήθηκε και στις 9-7-1993 η νέα γέφυρα της Χαλκίδας εγκαινιάστηκε από τον τότε Πρωθυπουργό Κων/νο Μητσοτάκη. Ανήκει στην κατηγορία των «καλωδιωτών»[34] και η κατασκευή της συνάντησε πολλές και πρωτόγνωρες δυσκολίες. Αρχικά, οι 90άμετροι πυλώνες της παρουσίαζαν κλίση. Κάτω από το θερμό μεσημεριανό ήλιο ανέβαζαν θερμοκρασία, με αποτέλεσμα η διαστολή να τους κάνει να γέρνουν προς τη σκιερή πλευρά! Το πρόβλημα λύθηκε με τη συμβολή ηλεκτρονικών υπολογιστών και προγραμμάτων τελευταίας τότε τεχνολογίας. Έτσι, έγινε εφικτό το «δέσιμο» των 144 συρματόσχοινων που χωρίς να διαπερνούν την πλάκα, συγκρατούν το οδόστρωμα. Το κάθε καλώδιο αποτελείται από 7 μικρότερα κοντά στους πυλώνες και 22 στα πιο μακρινά. Ποιο είναι τώρα το παγκόσμιο ρεκόρ της; Το «κατάστρωμα» της έχει πάχος μόλις 45 εκατοστά, έχοντας πλάτος 13 μέτρα! Φιλοξενεί δύο λωρίδες κυκλοφορίας με αντιολισθητική και αντιθορυβική άσφαλτο και έχει δύο προστατευόμενα πεζοδρόμια. Ήταν η πρώτη γέφυρα που έγινε στην Ελλάδα με υψηλές και «ψιλές» προδιαγραφές! Έτσι, έγινε οικονομία (όπως τουλάχιστον είπαν επίσημα). Αυτή η «φλούδα» από μπετόν, έδωσε ώθηση ώστε να εφαρμόζονται οι εξελιγμένες τεχνικές της σε ανάλογες κατασκευές. Μεγάλο ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει το τμήμα της γέφυρας που είναι στον αέρα, ο «κρεμαστός φορέας», που είναι ζωτικής σημασίας. Ήταν η πρώτη φορά που έγινε γέφυρα με τόσο μικρή διατομή (μέχρι σήμερα, όπου χρησιμοποιήθηκε παρόμοια τεχνολογία, το μήκος του κρεμαστού φορέα δεν ξεπέρασε τα 100 μέτρα). Παρ’ όλα αυτά, κανένας αρμόδιος δεν κίνησε ποτέ διαδικασίες ώστε το έργο να μπει στα Guinness…
Παραπομπές
[1] Παλιρροϊκά φαινόμενα συμβαίνουν σε πολλά σημεία του πλανήτη, όπως στο λιμάνι της Διέππης στις ακτές της Μάγχης, στον κόλπο του Σαιν Μαλό, στις ακτές της Βρετάνης, στην ανατολική Κίνα, που το προκαλεί ο ποταμός Γιάνκ τσε Γιάνκ, καθώς και στις ακτές της Παταγωνίας.
[2] Η πρώτη περίοδος «ακαταστασίας» των ρευμάτων περιλαμβάνει την 7η, 8η και 9η ημέρα της Σελήνης και η δεύτερη την 21η, 22η και 23η ημέρα της Σελήνης. Έτσι στην πρώτη περίοδο τα ρεύματα αρχίζουν να γίνονται ακατάστατα, όταν η Σελήνη βρίσκεται στην 6η προς 7η ημέρα της και επανέρχονται στην 6ωρη φυσιολογική τους εναλλακτική ροή όταν η Σελήνη βρίσκεται στην 9η προς 10η ημέρα της. Στην δεύτερη περίοδο τα ρεύματα γίνονται ακατάστατα την 20η προς 21η ημέρα Σελήνης και επανέρχονται την 23η προς 24η ημέρα Σελήνης. Η κάθε περίοδος ακαταστασίας αρχίζει το 00.01 λεπτό της πρώτης ημέρας και τελειώνει την 24η χειμερινή ώρα της τελευταίας ημέρας. «Η Χαλκίδα και το παλιρροϊκό φαινόμενο», Χαράλαμπος Ν. Σφέτσας. Αυτοέκδοση.
[3] Σύμφωνα με το συγγραφέα του βιβλίου «Η Χαλκίδα και το παλιρροϊκό φαινόμενο», Χαράλαμπο Ν. Σφέτσα.
[4] Δηλαδή της 9ης και 23ης ημέρας Σελήνης.
[5] «Οι Κινητές Γέφυρες του Ευρίπου», Θ. Π. Τάσιος. Εκδήλωση ΤΕΕ Ευβοίας για τα 45 χρόνια της κινητής γέφυρας της Χαλκίδας, 2008.
[6] Η είδηση είναι δημοσιευμένη στην εφημερίδα «Πανευβοϊκόν Βήμα», αριθμός φύλλου 1.112 της 25-9-1962: «Από του Σαββάτου 15.9.62 ετέθη εις κυκλοφορίαν η νέα γέφυρα του Ευρίπου, ήτις ως γνωστόν είναι ηλεκτροκίνητος, διπλής διαβάσεως και ανοιγοκλείνει κατά το συρταρωτόν συστημα, το οποίον δια πρώτην φοράν εφαρμόζεται εις την Ελλάδα.
[7] Σάμψων, Μάνικα, μια πρωτοελλαδική πόλη στη Χαλκίδα I. Αθήνα 1958, σ. 18. Εφημερίδα Έθνος, 18/8/84, «Χαλκίδα, η παλαιότερη πόλη της Ευρώπης», Η. Cattling «Archeology in Greece» Archeol. Reports, 1983-84 o. 17. Το ίδιο υποστηρίζει και ο Επαμ. Α. Βρανόπουλος (Δρ. Ιστορικός Αρχαιολόγος, «Ιστορία της αρχαίας Εύβοιας, από τους προϊστορικούς χρόνους ως και τη Ρωμαιοκρατία». Αθήνα 1987) αναφέροντας συγκεκριμένα πως: «Η πόλη αυτή είναι η παλαιότερη αυτής της έκτασης, που έχει βρεθεί μέχρι σήμερα στην Ελλάδα και επομένως σ’ ολόκληρη την Ευρώπη».
[8] Αδαμάντιος Σάμψων «Μάνικα, η προϊστορική Χαλκίδα». Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο «Η πόλη της Χαλκίδας», Χαλκίδα, 24-27 Σεπτεμβρίου 1987. ΕΕΣ, Αθήνα 1990.
[9] Ο.π.
[10] «Η πόλη της Χαλκίδας, Χαλκίς – Εύριπος – Negroponte – Egriboz», Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας, Εκδόσεις Καπόν, Αθήνα, 2015.
[11] Γενικά η 3η χιλιετία αποτελεί εποχή ακμής για την Εύβοια. «Ιστορία της αρχαίας Εύβοιας, από τους προϊστορικούς χρόνους ως και τη Ρωμαιοκρατία» Επαμ. Α. Βρανόπουλος, Δρ. Ιστορικός Αρχαιολόγος. Αθήνα 1987.
[12] Ο.π.
[13] Ο.π.
[14] Ερευνητές έχουν υποστηρίξει ότι η χρονολογία που δίνει ο αρχαίος ιστορικός Ερατοσθένης 1194-1184 π.Χ., είναι η πιο αντιπροσωπευτική, καθώς συμφωνεί και με νεώτερα αρχαιολογικά στοιχεία από την πόλη της Τροίας.
[15] «Η πόλη της Χαλκίδας, Χαλκίς – Εύριπος – Negroponte – Egriboz», Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας, Εκδόσεις Καπόν, Αθήνα, 2015.
[16] Από τον 8ο μέχρι τον 6ο αι. π.Χ. παρατηρείται ένα μεγάλο κύμα μετακίνησης πληθυσμών από την ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου προς το Βόρειο Αιγαίο, τη Νότια Ιταλία, τη Σικελία και τον Εύξεινο Πόντο. Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό ως Ελληνικός Αποικισμός ή Δεύτερος Αποικισμός. Ο Δεύτερος Αποικισμός αποτελεί οργανωμένη επιχείρηση από τη μητρόπολη σε αντίθεση με τη μετακίνηση φύλων που συντελείται κατά τον Πρώτο Αποικισμό (11ος-9ος αι. π.Χ.). Οφείλεται στην αύξηση του πληθυσμού, την ανάγκη για πρώτες ύλες και σε εσωτερικές πολιτικές κρίσεις. «Η πόλη της Χαλκίδας, Χαλκίς – Εύριπος – Negroponte – Egriboz», Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας, Εκδόσεις Καπόν, Αθήνα, 2015.
[17] Τίτος Λίβιος, 8.22. Βλ. Σχετικά: «Η πόλη της Χαλκίδας, Χαλκίς – Εύριπος – Negroponte – Egriboz», Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας, Εκδόσεις Καπόν, Αθήνα, 2015. «Προ Κύμας. Η προσφορά της Χαλκίδας στη Δύση», Μαργαρίτα Δαλματή, Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο «Η πόλη της Χαλκίδας», Χαλκίδα, 24-27 Σεπτεμβρίου 1987. ΕΕΣ, Αθήνα 1990.
[18] «Ιστορία της αρχαίας Εύβοιας, από τους προϊστορικούς χρόνους ως και τη Ρωμαιοκρατία» Επαμ. Α. Βρανόπουλος, Δρ. Ιστορικός Αρχαιολόγος. Αθήνα 1987.
[19] Εξίσου γνωστό και ως «ευβοϊκό αλφάβητο».
[20] «Ιστορία της αρχαίας Εύβοιας, από τους προϊστορικούς χρόνους ως και τη Ρωμαιοκρατία» Επαμ. Α. Βρανόπουλος, Δρ. Ιστορικός Αρχαιολόγος. Αθήνα 1987.
[21] Ο Θεοκλής από τη Χαλκίδα μαζί με Ναξίους ιδρύει την Νάξο στη Σικελία το 734 π.Χ. Από εκεί ξεκίνησε ο Εύαρχος για να ιδρύσει την Κατάνη το 729/28 π.Χ. και γι’ αυτό η αποικία θεωρείται Χαλκιδέικη.
[22] «Ιστορία της αρχαίας Εύβοιας, από τους προϊστορικούς χρόνους ως και τη Ρωμαιοκρατία» Επαμ. Α. Βρανόπουλος, Δρ. Ιστορικός Αρχαιολόγος. Αθήνα 1987.
[23] Ιστορία Δικαίου_Αρχαϊκά Χρόνια_Σημειώσεις από Τρωιανό. Λίνα Μυλωνά. www.academia.edu
[24] «Δωρεάν παιδεία και μεταπτυχιακές σπουδές» Εισήγηση – μελέτη Αντώνη Π. Αργυρού. www.academia.edu
[25] Τα στοιχεία αντλήθηκαν από το βιβλίο «Η ιστορία της Εβραϊκής κοινότητας Χαλκίδας από το 586 π.Χ έως το 2001 μ.Χ», Μαϊρ Σ. Μαϊσης. Έκδοση: Ισραηλίτικη Κοινότητα Χαλκίδας. Χαλκίδα 2013.
[26] Οι Γεφυραίοι είναι Εβραϊκή φυλή, που ακολουθούσε τους Φοίνικες στις ναυτιλιακές και εμπορικές τους πορείες. Οι Εβραίοι ονομάστηκαν και χαρακτηρίσθηκαν ως ΕΒΕΡ «Περάτες» και ως «Γεφυραίοι», μετά την διέλευση του Αβράαμ από τον Ευφράτη, αλλά και από τα ύδατα της Ερυθράς θάλασσας υπό τον Μωυσή. «Η ιστορία της Εβραϊκής κοινότητας Χαλκίδας από το 586 π.Χ εως το 2001 μ.Χ», Μαΐρ Σ. Μαϊσης. Έκδοση: Ισραηλίτικη Κοινότητα Χαλκίδας. Χαλκίδα 2013.
[27] Οι Φοίνικες ακμάζουν την περίοδο του 11ου μέχρι και τον 8ο αι. π.X., περίοδο που φέρονται να έχουν εγκατασταθεί στην Εύβοια, μαζί με τους Γεφυραίους.
[28] Jules Isaac, Η διδασκαλία της περιφρόνησης,, σελ. 46, Έκδοση Συλλόγου «Φίλων», Αθήνα 1965. «Δίδαξαν την Περιφρόνηση» 1965.
[29] Κωνσταντίνος Κοντογόνης, «Εβραϊκή αρχαιολογία», σελ 300, Αθήναι, 1844. Οι εξόριστοι Εβραίοι επέστρεψαν το 556 π.Χ.
[30] Ο αριθμός αυτός, καταγεγραμμένος από τον Βενιαμίν από την Τουδέλα έχει αμφισβητηθεί από μελετητές. Παρόλα αυτά, ο ισχυρισμός επιβεβαιώνεται από τον κ Μαΐρ Σ. Μαϊση, στο βιβλίο του ««Η ιστορία της Εβραϊκής κοινότητας Χαλκίδας από το 586 π.Χ εως το 2001 μ.Χ», (Έκδοση: Ισραηλίτικη Κοινότητα Χαλκίδας. Χαλκίδα 2013).
[31] Ο Φάνης Μιχαλόπουλος στο βιβλίο του («Χαλκίς – Ερέτρια», σελίδες 18 – 19, Αθήνα 1954) αναφέρει τα εξής, όταν το 950 ο Πορφυρογέννητος επισκέφθηκε την Χαλκίδα: «Και νήσος την Εύβοιαν ην τίνες Χάλιν ή Χαλκίδα ονομάζουσι, φαίνεται πως εκείνους τους χρόνους την ονόμαζαν και Χάλιν, δέσποζε ακόμη ως πόλη της μέσης Ελλάδος, είχε πολλούς κατοίκους και Εβραϊκή Κοινότητα, που αριθμούσε 200 οικογένειες. Το δε εμπόριο και η αλιευτική δεν έπαψαν.»
[32] «Η ιστορία της Εβραϊκής κοινότητας Χαλκίδας από το 586 π.Χ εως το 2001 μ.Χ», Μαϊρ Σ. Μαϊσης. Έκδοση: Ισραηλίτικη Κοινότητα Χαλκίδας. Χαλκίδα 2013.
[33] Η πρώτη γραπτή αναφορά για τους παλιρροιόμυλους αυτούς έγινε από τον Ιταλό περιηγητή Nicola di Martoni, το 1395.
[34] Καλωδιωτή γέφυρα είναι αυτή όπου τα συρματόσκοινα στον πυλώνα συνδέονται απευθείας στο κατάστρωμα. Άλλο παράδειγμα καλωδιωτής γέφυρας στην Ελλάδα είναι αυτή του Ρίου – Αντιρίου. Αντίστοιχα, στις κρεμαστές γέφυρες, όπως είναι η «golden gate» στο Σαν Φρανσίσκο, το κατάστρωμα στηρίζεται από ένα κάθετο συρματόσχοινο ή ράβδο («αναρτήρας») όπου πάνω του συνδέονται όλα τα υπόλοιπα που το στηρίζουν. Οι πληροφορίες αντλήθηκαν μετά από συζήτηση που είχα με το μηχανολόγο και ερευνητή της ιστορίας των δημοσίων έργων Κυριάκο Γκλεζάκο, στο γκρουπ «φίλοι ιστορίας Χαλκίδας, στο Facebook.