Στοιχεία που καταδεικνύουν για πρώτη φορά πως ο Άγιος Δημήτριος, η σημερινή μητρόπολη της Χαλκίδας, ήταν επί Ενετοκρατίας το μοναστήρι του Αγίου Φραγκίσκου, έξω από τα τείχη του Νεγροπόντε.
Αναζητώντας απαντήσεις στο σκοτάδι της μεσαιωνικής τοπογραφίας της Χαλκίδας.
Το σημείο στο χάρτη όπου βρισκόταν το μοναστήρι των Φραγκισκανών μοναχών επί Ενετοκρατίας αποτελεί άλλο ένα από τα τόσα μεσαιωνικά τοπογραφικά μυστήρια της περιοχής μας, καθώς δεν υπάρχουν επαρκείς αρχαιολογικές και συγγραφικές αποδείξεις ώστε να προσδιορίσουμε με ακρίβεια την τοποθεσία του.
Ο Γ. Γκίκας στο εξαιρετικό έργο του «Δύο Βενετσιάνικα χρονικά για την Άλωση της Χαλκίδας από τους Τούρκους στα 1470», Ε.Ε.Σ., 1959, επιχείρησε να προσδιορίσει τη θέση του γράφοντας πως βρίσκεται «κοντά στο Ρωμαϊκό υδραγωγείο. Δηλαδή στην προς το Δοκό περιοχή, όπου ακόμα μέσα στις αγροικίες σώζονται μικρά εκκλησάκια (Αγίας Παρασκευής, Αγίας Μαρίνας, κ.α.). Άγιος Φραγκίσκος δεν υπάρχει. Ίσως την εποχή εκείνη να υπήρχε εκκλησία προς τιμήν του».
Η αλήθεια είναι πως διαβάζοντας αυτήν την εξήγηση προβληματιστήκαμε, καθώς το σημείο που περιγράφεται είναι μακριά από το Κάστρο του Νεγροπόντε και, όπως βλέπουμε στο μεγάλο αφιέρωμα του Square.gr στην άλωση της πόλης από τον Μωάμεθ Β’, είναι στρατηγικής σημασίας, καθώς εκεί βρίσκονταν οι πυροβολαρχίες του Μουράτ πασά. Οπότε, αποφασίσαμε να μην σταθούμε σε αυτήν την εξήγηση, αποτολμώντας τη διατύπωση μιας νέας τοπογραφικής θεωρίας που μένει να αποδειχθεί με ακόμη περισσότερα στοιχεία (συγγραφικά και αρχαιολογικά) στο μέλλον: Ο Άγιος Φραγκίσκος βρισκόταν εκεί όπου σήμερα είναι ο Αγίος Δημητρίος ή ο Αγίος Νικολάος.
Χάρτης 1. Το Κάστρο του Νεγροπόντε. Σε κόκκινο κύκλο, η περιοχή όπου θεωρούμε πως βρισκόταν το μοναστήρι του Αγίου Φραγκίσκου.
Τα επιχειρήματα της νέας τοπογραφικής θεωρίας.
Σε αυτήν τη θεωρία καταλήγουμε λαμβάνοντας υπόψη μας τα εξής στοιχεία:
Πρώτον, αν πάμε σήμερα στο σημείο όπου περιγράφει ο Γ. Γκίκας διαπιστώνουμε πως το Νεγροπόντε δεν φαινόταν καν από εκεί. Αυτό δεν οφείλεται ασφαλώς στη σημερινή πολεοδομία αλλά στο ότι παρεμβάλλονται υψώματα (όπως και ο λόφος της καλογραίας – σημερινή δεξαμενή). Το γεγονός αυτό καθιστά αδύνατη την τοποθέτηση εκεί πυροβολαρχίας στα 1470 καθώς για τις βολές των μπομπάρδων, ακόμη και οι έμπειροι πυροβολητές του Μωάμεθ Β’, έπρεπε να είχαν οπτική επαφή με το στόχο. Επίσης, η μεγάλη χιλιομετρική απόσταση ανάμεσα στην ευρύτερη περιοχή του Δοκού με το σημείο όπου βρίσκονταν τα βορειοανατολικά τείχη του Νεγροπόντε βγάζει εκτός εμβέλειας τα πυροβόλα της εποχής. Και τα τρία αυτά δεδομένα (οπτική επαφή, χιλιομετρική απόσταση, εμβέλεια) καλύπτονται από την τοποθέτηση της πυροβολαρχίας του Αγίου Φραγκίσκου στην περιοχή των δύο εκκλησιών της υποθέσεως μας, όπου υπάρχει μια απόσταση 300 – 400 μέτρων από τα ΒΑ τείχη του Νεγροπόντε, μια απόσταση λογική για την εποχή ώστε οι βολές να στεφθούν με όσο το δυνατό μεγαλύτερη επιτυχία.
Δεύτερον: αν ο ναός του Αγίου Φραγκίσκου βρισκόταν στη θέση ή του Αγίου Νικολάου ή του Αγίου Δημητρίου σημαίνει πως η περιοχή που κάλυπτε η πυροβολαρχία του Μουράτ πασά το καλοκαίρι του 1470 ήταν ουσιαστικά ανάμεσα στη πυροβολαρχία του λόφου της Καλογραίας και της Santa Chiara (Σουβάλα), καλύπτοντας το κενό και στοχεύοντας τα τείχη ανάμεσα στην Άνω και Κάτω Πύλη (βλ. Χάρτη 1).
Ο σημερινός Ιερός Μητροπολιτικός Ναός του Αγίου Δημητρίου στη Χαλκίδα.
Τρίτον: σύμφωνα με την καταγραφή ενός περιηγητή, του Nicola Di Martoni, που επισκέφθηκε και περιέγραψε το Νεγροπόντε το 1395 («Η Εύβοια στα 1395», Johannes Koder, τόμος ΙΘ, Ε.Ε.Σ.), το μοναστήρι των Φραγκισκανών μοναχών ήταν εντός του σημερινού κέντρου της πόλης, καθώς ήταν κοντά σε ένα άλλο μοναστήρι που υπήρχε επί Ενετοκρατίας, αυτό της Αγίας Κλάρας, που βρισκόταν στη σημερινή Σουβάλα! Το συγκεκριμένο απόσπασμα αναφέρει τα εξής: «Έξω από την πόλη έχει μερικές κατοικίες και παλιά σπίτια. Εκεί είναι και ο τόπος (σ.σ. μοναστήρι) του Αγίου Φραγκίσκου (Locus S. Francisci), που είναι ωραίος και μεγάλος τόπος, και οι αδελφοί σ’ αυτό τον τόπο ζούνε από τα δικά τους. Ο ηγούμενος του τόπου μου είπε, πως μέχρι προ ολίγου ο τόπος έφερνε κάθε χρόνο περίπου χίλια δουκάτα. Και όχι πολύ μακριά απ’ αυτόν το τόπο υπάρχει άλλο μοναστήρι, στο οποίο ζούνε καλόγριες. Αυτό το μοναστήρι έχει τ’ όνομα της Αγίας Κλάρας (S. Clara)». Η πεποίθηση πως το μοναστήρι των Φραγκισκανών μοναχών βρισκόταν στο σημερινό κέντρο της Χαλκίδας και όχι μακρύτερα επιβεβαιώνεται και από πρόσφατες αρχαιολογικές ανασκαφές που κατέδειξαν μεσαιωνικά οικιστικά σημάδια στην επίμαχη περιοχή, όπως δηλαδή αναφέρει ο Nicola Di Martoni. Ο Johannes Koder μας διασώζει τέλος την πληροφορία πως «το λατινικό μοναστήρι των Φραγκισκανών στη Χαλκίδα χτίστηκε μετά την τέταρτη σταυροφορία και μαρτυρείται μέχρι το 1470», έως και την άλωση της Χαλκίδας δηλαδή από τον Μωάμεθ Β΄.
Τέταρτο: Η απόδειξη της υπάρξεως ναού ή μοναστηριού του Αγίου Φραγκίσκου στο σημερινό κέντρο της Χαλκίδας ίσως να κρύβεται σε δύο χάρτες που είναι βασισμένοι στις ίδιες πηγές του 1460-1470 και κρίνονται ως αξιόπιστοι, σύμφωνα και με την μαρτυρία του Δρ. αρχαιολογίας κ. Νικόλαου Κοντογιάννη (23η Ε.Β.Α.) με τον οποίο και επικοινωνήσαμε ώστε να συζητήσουμε το θέμα. Και οι δύο χάρτες απεικονίζουν ανάμεσα στη Santa Chiara και την τάφρο ένα ναό με το όνομα San Franc (πιθανότατα συντομογραφία του San Francisco). Ο πρώτος (βλ. χάρτη 2, αριστερό τμήμα εικόνας) είναι του Giovanni Francesco Camocio, και δημοσιεύθηκε στα 1571-4 και ο δεύτερος (δεξί τμήμα) είναι του Simon Pinargenti από το 1573.
Χάρτης 2. Αποσπάσματα από χάρτες της περιόδου 1571-4, βασισμένοι σε στοιχεία της δεκαετίας πριν την άλωση της Χαλκίδας από τον Μωάμεθ Β’, που καταδεικνύουν την ύπαρξη του Αγίου Φραγκίσκου εντός και όχι εκτός του σημερινού κέντρου της Χαλκίδας.
Γιατί υποστηρίζουμε πως ο ναός του αγίου Φραγκίσκου βρισκόταν στη θέση όπου σήμερα είναι ο Άγιος Δημήτριος.
Ποιος από τους δύο σημερινούς Ορθόδοξους ναούς της πόλης όμως ήταν κάποτε ο Άγιος Φραγκίσκος, για ποιο λόγο θεωρούμε πως ήταν ο ένας από τους δύο και ποιος από τους δύο υπερισχύει πως τελικά ίσως και να ήταν;
Τα δεδομένα που έχουμε είναι τα εξής: αρχικά και πληροφοριακά αναφέρουμε, για όσους δεν το γνωρίζουν, πως το σύνολο σχεδόν των ναών της Ελλαδικής επικράτειας (και όχι μόνον) είναι χτισμένοι ή μετασκευασμένοι πάνω σε προγενέστερους, καθώς πάνω σε εθνικούς ναούς χτίστηκαν Ορθόδοξοι, πάνω σε Ορθόδοξους Καθολικοί, πάνω σε Καθολικούς Μουσουλμανικοί και τέλος στις μέρες μας πάλι Ορθόδοξοι. Το θρησκευτικό αυτό γαϊτανάκι της ιστορίας είναι αέναο και μεταβάλλεται από τον εκάστοτε κατακτητή σε μια προσπάθεια η μία θρησκεία να επιβληθεί στην άλλη, ως η μία και μοναδική αλήθεια. Ως εκ, τούτου, ο ναός του Αγίου Νικολάου λειτούργησε για πρώτη φορά εκεί που ήταν επί τουρκοκρατίας το Ουρσί τζαμί και προγενέστερα υπήρχε ναός της κλασικής περιόδου. Τα (μέχρι σήμερα) στοιχεία αυτά, αποκλείουν την υπόθεση να βρισκόταν εκεί ο ναός του Αγίου Φραγκίσκου, όπως και η εγγύτητα του με τη θάλασσα, καθώς λαμβάνουμε ως δεδομένες τις μαρτυρίες στα κείμενα της πολιορκίας του 1470 που αναφέρουν πως εκεί βρίσκονταν τα στρατεύματα του Σουλτάνου και όχι κάποιου άλλου πασά – καθώς αυτό είναι ένα από τα στοιχεία με τα οποία συμφωνούν όλοι οι χρονικογράφοι του γεγονότος. Οπότε και στρέφουμε το ενδιαφέρον μας περισσότερο στον Άγιο Δημήτριο, δίνοντας του περισσότερες πιθανότητες εκεί τελικά να βρισκόταν το Καθολικό μοναστήρι.
Την πεποίθησή μας αυτή ενισχύει και η γραπτή μαρτυρία του Ε. Ιωαννίδη (1836 – 2000. Η ιστορία του Δήμου Χαλκίδαίων, Χαλκίδα 2002, Ε.Ε.Σ.) ο οποίος αναφέρει πως «κοντά στη θέση της σημερινής Μητρόπολης που ανεγέρθηκε το 1837, υπήρχε κατά πάσαν πιθανότητα ο μοναδικός Χριστιανικός ναΐσκος της Χαλκίδας επί τουρκοκρατίας». Εκεί μάλιστα, στη περιοχή «πλάτωμα», από την οδό Τζαβέλα ως τη δεξαμενή, υπήρχε ένας Ορθόδοξος πυρήνας γύρω από το ναό τα σκοτεινά 363 χρόνια της Οθωμανικής κατοχής. Εικάζουμε λοιπόν πως αυτός ο «ναΐσκος» ήταν κάποιο απομεινάρι του άλλοτε ισχυρού Καθολικού μοναστηριού που διατήρησε το Χριστιανικό του χαρακτήρα, αλλάζοντας στο χρόνο ώσπου τον 19ο αιώνα έγινε ο ναός που όλοι σήμερα ξέρουμε. Όσον αφορά δε, στην αναφορά πως ο Μουράτ πασάς κατά τη πολιορκία του 1470 «έστησε τη σκηνή του μέσα στην εκκλησία του Αγίου Φραγκίσκου, δίπλα στη βρύση», εικάζουμε πως αναφέρεται σε αυτήν που επί Τουρκοκρατίας μεταμορφώθηκε σε χαμάμ το οποίο βρισκόταν επί της οδού Αβάντων, στο ύψος του παλαιού Δημαρχείου.
Σύμφωνα με όλα τα παραπάνω, μόνον για ένα μπορούμε να είμαστε απόλυτα βέβαιοι: η τοπογραφία καθώς και τα μυστικά της Χαλκίδας, ποτέ δεν θα σταματήσουν να μας εκπλήσσουν…