Το Εμίρ Ζαδέ

Ένα από τα κυριότερα τεμένη του Κάστρου είναι το μοναδικό που σώζεται μέχρι σήμερα στην πλατεία Πεσόντων Οπλιτών, την κεντρική πλατεία του τειχισμένου οικισμού.

Για την ονομασία του η έρευνα δεν έχει καταλήξει σε οριστικό συμπέρασμα. Κάποιοι ερευνητές το ταυτίζουν με το τζαμί του Μωάμεθ του Πορθητή[8] το οποίο περιγράφει ο Εβλιά Τσελεμπή ως «το τζαμί που στον καιρό των γκιαούρηδων ήταν μεγάλη εκκλησία χριστιανικής λατρείας»[9]. Η περιγραφή που παραδίδει ο Εβλιά ταιριάζει με την εικόνα του τεμένους, ενώ η εκκλησία που αναφέρει ταυτίζεται με το ναό του Αγίου Μάρκου, στη θέση του οποίου κτίστηκε το τέμενος. Την ύπαρξη τζαμιού στη θέση του Αγίου Μάρκου επισημαίνει και ο Randolph στα τέλη του 17ου αιώνα[10]. Άλλοι ερευνητές, ωστόσο, ταυτίζουν το τέμενος με αυτό που αναφέρει ο Εβλιά ως τζαμί Εμίρ Ζαδέ, καθώς συνδέουν το τζαμί του Πορθητή με το ναό της Αγίας Παρασκευής[11]. Το οικοδόμημα έχει αποτυπωθεί σχεδιαστικά στα μέσα του 19ου αιώνα από τον Γάλλο περιηγητή Antoine-Marie Chenavard[12]. Πρόκειται για ένα τέμενος του κλασικού οθωμανικού τύπου, το οποίο διέθετε τρούλο και τέσσερις κίονες στην όψη, οι οποίοι στήριζαν εξωτερική τοξοστοιχία με τρεις καμάρες όπου στηρίζονταν τρεις μικροί τρούλοι, ενώ στην πλαϊνή πλευρά του κτίσματος υπήρχε μιναρές. Από το κτίσμα σήμερα λείπουν η εξωτερική θολωτή τοξοστοιχία και ο μιναρές, από τον οποίο σώζεται μόνο η βάση. Το τέμενος ανήκε αναμφίβολα στα σημαντικότερα της πόλης, γεγονός που μαρτυρείται από τη θέση του στην κεντρική πλατεία του οθωμανικού αστικού τμήματος, και μάλιστα στη θέση του ναού του Αγίου Μάρκου, του επώνυμου ναού των Βενετών, όπου βρίσκονταν τα κύρια δημόσια κτήρια της βενετικής διοίκησης. Στην ίδια πλατεία πιθανολογείται η ύπαρξη και δεύτερου τζαμιού, το οποίο ταυτίζεται με το Νταούτ, το οποίο αναφέρεται από τον Εβλιά[13].

Τα τζαμιά Φιλίογλου και Νταούτ Μπέη.

Μέσα στο χώρο του Κάστρου υπάρχουν μαρτυρίες από το 19ο αιώνα για την ύπαρξη δύο ακόμα τεμενών. Το ονομαζόμενο Φιλίογλου τζαμί βρισκόταν στη σημερινή οδό Ιουστινιανού, πολύ κοντά στο ναό της Αγίας Βαρβάρας· η θέση του σημειώνεται και στο πολεοδομικό διάγραμμα του 1840[14].

Πιθανή θεωρείται η ταύτισή του με το τέμενος Φιλ Ζαδέ που αναφέρει ο Εβλιά Τσελεμπή[15]. Τέλος σε φωτογραφίες της πόλης που χρονολογούνται στα τέλη του 19ου αιώνα διακρίνεται κοντά στο ναό της Αγίας Παρασκευής ένα κτίσμα με τρούλο, το οποίο πρόκειται προφανώς για οθωμανικό τέμενος [Νταούτ Μπέη. Τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια μετεσκευάστηκε σε στρατιωτικό θεραπευτήριο][16]. Ο Ιωαννίδης το τοποθετεί στη συμβολή των οδών Ερωτοκρίτου και Ανδρούτσου[17]. Εξακριβωμένη είναι, επίσης, η χρήση του ναού της Αγίας Παρασκευής στο Κάστρο ως μουσουλμανικού τεμένους. Εύλογα μπορεί να υποθέσει κανείς, ότι με την επικράτησή τους οι Οθωμανοί θα χρησιμοποίησαν έναν από τους κύριους χριστιανικούς ναούς της τειχισμένης πόλης, όπου επρόκειτο να εγκατασταθεί ο μουσουλμανικός πληθυσμός, για τις ανάγκες της δικής τους, κυρίαρχης πλέον, θρησκείας. Την πληροφορία δίνει πρώτος ο Εβλιά, ο οποίος κάνει λόγο για «το τζαμί του Μωάμεθ του Πορθητή που στον καιρό των γκιαούρηδων ήταν μεγάλη εκκλησία χριστιανικής λατρείας»[18].

Τα τεμένη του Προαστίου – το Ουρσύ τζαμί στη θέση του σημερινού Αγίου Νικολάου.

Στο χώρο του Προαστίου επιβεβαιωμένη είναι η ύπαρξη δύο τεμενών, ενώ σποραδικές μαρτυρίες υπάρχουν για μερικά άλλα μουσουλμανικά κτίσματα.

Από τα σημαντικότερα τεμένη στο χώρο έξω από τα τείχη ήταν αυτό που βρισκόταν στη θέση του σημερινού ναού του Αγίου Νικολάου, κοντά στην προκυμαία. Για την ονομασία του τεμένους υπάρχουν δύο απόψεις: η πρώτη υποστηρίζει ότι πρόκειται για το Μπαϊρακλί τζαμί[19], νεώτεροι όμως ερευνητές προτείνουν την ονομασία Ουρσύ τζαμί και τοποθετούν την ανέγερσή του γύρω στο 1794. [Λέγεται πως το έχτισε ο γνωστός Αλή Πασάς της Ηπείρου, ο οποίος εξουσίαζε και τη βόρεια Εύβοια. Έχοντας στις βλέψεις του και το κάστρο της Χαλκίδας, έκανε δωρεά το τζαμί αυτό, για να καλοπιάσει τους κατοίκους. Την πληροφορία πως χτίστηκε περίπου το 1794 επιβεβαιώνει και ο Ελ. Ιωαννίδης στο βιβλίο του «1836 – 2000. Η ιστορία του Δήμου Χαλκιδέων». Όπως συγκεκριμένα αναφέρει, αυτό «προκύπτει από πληροφορία που μας διασώζει η “Παλίρροια”, η μακροβιότερη τοπική εφημερίδα, στο φύλλο της 25.2.1884, σύμφωνα με την οποία ζούσαν ακόμη στη Χαλκίδα “οι άνθρωποι που εργάστηκαν στην ανέγερση του κτιρίου”»][20]. Μια αποτύπωση του τεμένους του Αγίου Νικολάου περιλαμβάνει στο έργο του «Voyage en Grèce et dans le Levant…» ο Γάλλος περιηγητής Etienne Rey[21]. Το σχέδιο αποτυπώνει ένα κτίσμα τετράγωνης μορφής με ημισφαιρικό τρούλο που εδραζόταν σε πολυγωνική βάση, ενώ στην πλευρά της εισόδου υπήρχε πρόπυλο με θόλους και κιονοστοιχία. Δίπλα στο τέμενος βρισκόταν ως ανεξάρτητο κτίσμα ένας κυλινδρικός μιναρές που κατέληγε σε εξώστη. Στο σχέδιο, το οποίο φέρει την ημερομηνία 6 Οκτωβρίου 1843, είναι εμφανής η μετασκευή του τζαμιού σε χριστιανικό ναό, καθώς υπάρχει σταυρός στην κορυφή του τρούλου, ενώ ο μιναρές έχει μετατραπεί σε καμπαναριό. Το τέμενος αναφέρεται από τους περιηγητές Neigebaur και Aldenhoven, οι οποίοι επισκέφθηκαν την πόλη στα πρώτα χρόνια της ένταξής της στο νεοελληνικό κράτος, επισημαίνοντας μάλιστα τη χρήση του ως εκκλησίας, καθώς εντοπίζουν στο μιναρέ το σταυρό αντί για την ημισέληνο[22].

[Το 1880 ξεκίνησε η μερική κατεδάφιση του πρόναου του τεμένους Ουρσί, που από τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια λειτουργούσε ως μετασκευασμένος χριστιανικός ναός του Αγ. Νικολάου και είχε χαρακτηρισθεί ετοιμόρροπος προ δεκαετίας. Ο τρούλος του ήταν επικίνδυνος να πέσει στα κεφάλια των εκκλησιαζόμενων, κάτι που είχε συμβεί πρόσφατα στην Αθήνα με τον τρούλο της Ζωοδόχου Πηγής και είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο 12 πιστών. Ο αρχιερέας του Αγίου Νικολάου μαζί με το δήμαρχο Ηρακλή Γαζέπη, ως πρόεδρος και του εκκλησιαστικού συμβουλίου, έκλεισαν το ναό στις 29 Ιανουαρίου 1883, έχοντας πριν πάρει την απόφαση να χτίσουν στην ίδια θέση νέο ορθόδοξο, καθώς ήταν ντροπή για τους Χαλκιδέους, να εκκλησιάζονται στο κέντρο της Χαλκίδας μέσα σ’ ένα τζαμί…]

[Κατεδαφίστηκε ολοκληρωτικά το Φεβρουάριο του 1890. Στις 20 Μαΐου 1890, παρουσία των αρχών της πόλης, και πλήθους Χαλκιδαίων, εψάλει αγιασμός για την κατάθεση του θεμέλιου λίθου της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου στη θέση του.]

Το Μπαϊρακλί τζαμί στην πλατεία αγοράς.

Το δεύτερο τζαμί του Προαστίου, το Μπαϊρακλί ή Περγιακλί τζαμί (τζαμί της σημαίας) του οποίου η ύπαρξη είναι εξακριβωμένη από τις πηγές, βρισκόταν στη σημερινή πλατεία Αγοράς, στη γωνία της με την οδό Νεοφύτου. [Η εξακρίβωση της ονομασία του προκύπτει από το σχετικό φάκελο και το ίδιο το Κτηματολόγιο του Δήμου Χαλκιδέων του έτους 1895, σύμφωνα με τον Ελ. Ιωαννίδη]

Μαρτυρίες για το συγκεκριμένο τέμενος δίνουν οι περιηγητές Neigebaur και Aldenhoven γύρω στα 1840, οι οποίοι αναφέρονται σε δύο τζαμιά στο Προάστιο: το ένα έχει μετατραπεί σε εκκλησία – πρόκειται για το τζαμί στη θέση του Αγίου Νικολάου που από νωρίς χρησιμοποιήθηκε για τη χριστιανική λατρεία, ενώ το δεύτερο χρησιμοποιούνταν από τους εναπομείναντες Τούρκους της πόλης για τις θρησκευτικές τους ανάγκες[23]. Την ίδια πληροφορία παραδίδει και ο Γεώργιος Φιλάρετος στα 1863, ο οποίος περιγράφοντας την πλατεία Αγοράς αναφέρεται στο μοναδικό τζαμί που διατηρούσε την αρχική του λατρευτική χρήση[24]. Η μορφή του τεμένους μπορεί να αναπαρασταθεί με βάση τη μοναδική σωζόμενη απεικόνισή του σε μια φωτογραφία που χρονολογείται γύρω στα 1880. Στη φωτογραφία εικονίζεται ένα κτίσμα με αρκετές ομοιότητες με τα άλλα τεμένη της πόλης, σχεδόν τετράγωνης κατασκευής, με τρούλο και μιναρέ, ενώ στην πλάγια όψη φαίνεται ότι μάλλον διέθετε θολωτή τοξοστοιχία[25].

[Η ακριβής ημερομηνία κατεδάφισης του τεμένους στη δημοτική αγορά δεν είναι γνωστή. Ο Ελ. Ιωαννίδης στο βιβλίο του «Η ιστορία του Δήμου Χαλκιδέων» αναφέρει πως αυτή έγινε το 1987, λάθος προφανώς εκ’ παραδρομής. Επίσης, η Ελένη Γούτου Φωτοπούλου στο βιβλίο της «Σύσταση και εξέλιξη του Δήμου Χαλκιδέων» αναφέρει ως ημερομηνία κατεδάφισης του τον Φεβρουάριο του 1890, χωρίς να παραθέτει περαιτέρω στοιχεία.

Το πιθανότερο είναι πως γκρεμίστηκε στα 1900-1905. Σε αυτό συνηγορούν δύο στοιχεία: Α) Φωτογραφία που το εμφανίζει, με ημερομηνία 1889. Β) δημοσίευμα της εφημερίδας Εύριπος  (15.7.1899) το οποίο αναφέρει τα εξής (σε νεοελληνική ελεύθερη απόδοση): «Το παρά την εβδομαδιαία αγορά τζαμί προ πολλών ετών κρίθηκε ετοιμόρροπο και ζητήθηκε από το Νομάρχη η κατεδάφιση του, αλλά τίποτα έκτοτε δε συνέβη, καθώς παραμένει ετοιμόρροπο απειλώντας τους πολίτες που περνούν δίπλα του και ασχημίζοντας την περιοχή του. Όπως μαθαίνουμε, αιτία της μη κατεδαφίσεως του είναι η Τουρκική πρεσβεία, η οποία αγνοούμε για ποιους λόγους επιμένει να διατηρηθεί το τέμενος αυτό, καθώς προ πολλού έπαυσε να λειτουργεί λατρευτικά, έχει παραμεληθεί εντελώς και χρησιμοποιείται ως αποθήκη ξυλείας. Νομίζουμε επίσης πως δεν αποτίει φόρο τιμής στους λίγους εναπομείναντες Οθωμανούς συμπολίτες μας, των οποίων ο αριθμός σημειωτέον έχει μειωθεί πρόσφατα, ο ναός τους να βρίσκεται σε αυτή την ελεεινή κατάσταση, κάτι που αποτελεί ύβρη προς την θρησκεία τους. Ελπίζουμε πως σύντομα, μαζί με την κατεδάφιση του Φρουρίου, οι αρμόδιοι να προνοήσουν και να ενεργήσουν τα δέοντα, ώστε να κατεδαφιστεί το άκομψο αυτό κτίριο, που οι εξωτερικοί του τοίχοι είναι κατερειπωμένοι και η γύρω από αυτό περιοχή έχει μεταβληθεί σε δημόσια ουρητήρια που βρωμούν ανυπόφορα».

Τα θεμέλιά του Μπαϊρακλί τζαμί βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές στην πλατεία για την κατασκευή του υπόγειου παρκινγκ της πλατείας αγοράς].

Τα υπόλοιπα τζαμιά του Προαστίου.

Ασαφείς είναι οι πληροφορίες που υπάρχουν για άλλα τζαμιά.

Ο Ιωαννίδης επισημαίνει την ύπαρξη ενός μικρού τεμένους, το οποίο λεγόταν Κουτουρλό τζαμί και βρισκόταν στο Προάστιο, στη συμβολή των οδών Αποστόλη και Λεμπέση[26]. Η ύπαρξη του τεμένους αυτού διασταυρώνεται από το Δημοτικό Κτηματολόγιο του 1895 και από συμβόλαια της περιοχής. Επίσης η Γούτου-Φωτοπούλου, αναφερόμενη στο ναό του Αγίου Δημητρίου, παρατηρεί ότι η ανέγερσή του το 1837 έγινε πάνω στα ερείπια αραβικού μνημειακού κτίσματος[27].

Επόμενο άρθρο: “Τρεις θρησκείες σε μια πολιτεία”.