Στη διαδρομή της πόλης στο χρόνο, το μόνο που παρέμεινε αναλλοίωτο είναι ο μεσαιωνικός πολεοδομικός ιστός της.
To άρθρο αποτελεί ένα από τα κεφάλαια του βιβλίου «1836 – 2000. Η ιστορία του Δήμου Χαλκιδέων» του Ελευθέριου Μ. Ιωαννίδη. Έκδοση: Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών – τμήμα Χαλκίδας, 2002. Ευχαριστούμε το συγγραφέα για την παραχώρηση άδειας ψηφιοποίησης και πρώτης δημοσίευσης στο internet, αποκλειστικά στο square.gr
Οι τίτλοι, οι υπότιτλοι, τα lead των άρθρων, οι λεζάντες των φωτογραφιών όπως και οι παραθέσεις διευκρινιστικών σχολίων εντός αγκυλών είναι του επιμελητή της δημοσίευσης στο square.gr Βάγια Κατσού. Διόρθωση – φιλολογική επιμέλεια: Γιώργος Παπανικολάου.
Άρθρα από το ίδιο βιβλίο:
Η ανατολή της οικιστικής αναρχίας
Από την ανατολή του 20ου αιώνος, μεγάλα αγροτεμάχια που βρίσκονταν μέσα στο Προάστιο της Χαλκίδας [στο σημερινό εμπορικό κέντρο της πόλης], αλλά πέραν της μέχρι τότε κατοικημένης εκτάσεώς του, οικοπεδοποιούνται και αρχίζει τόσο η ένταξή τους στο σχέδιο της πόλης, όσο και η ανέγερση νέων οικοδομών.
Μια τέτοια συγκεκριμένη περίπτωση είναι η διανομή του αγροκτήματος των κληρονόμων του Δημ. Μακρή[1], η οποία περιλαμβάνει έναν υποτυπώδη σχηματισμό 15 περίπου οικοδομικών τετραγώνων και τη δημιουργία 104 οικοπέδων στην περιοχή που ονομαζόταν Κρεμάλα (περίπου σημερινό Αλωνάκι). Περικλείεται δε από τις οδούς Αρεθούσης, Πήλικα, Πετρογιάννη και Πανίδου έχοντας στο μέσον της το προϋπάρχον από το 1901 «Εργοστάσιον Μακαρονοποιίας» στην οδό Ωρίωνος, το γνωστό «Σιτώ» Παλαιολόγου.
Μια δεύτερη παρόμοια περίπτωση αναφέρεται στη διανομή του μεγάλου κτήματος των κληρονόμων του Βαπτιστού Δρόσου, στο «Καφενεδάκι – Καναπίτσα», με τον υποτυπώδη σχηματισμό οκτώ περίπου οικοδομικών τετραγώνων «κατά νοητήν προέκτασιν των οδών του εγκεκριμένου σχεδίου της πόλεως» και τη δημιουργία 58 οικοπέδων, μεταξύ των σημερινών οδών Κατσικογιάννη, Μιχ. Κακαρά, Ιατρίδου και θαλάσσης, δια σχεδιαγράμματος του εργοδηγού-μηχανικού εκείνης της εποχής Α. Φαρμακίδου[2].
Σε αυτή την πόλη δεν χαρίστηκε ούτε ένα χιλιοστό γης – και στράφηκε στη θάλασσα… Στη Χαλκίδα η αυθαίρετη δόμηση πάντα προηγούνταν των σχεδίων πόλεως, που έτρεχαν να καλύψουν τις παρανομίες για να μην δώσει κατόπιν η πολιτεία αποζημιώσεις, για τα αυθαίρετα (!), αν τα «έπαιρνε» ο δρόμος… Αποτέλεσμα αυτής της πρακτικής ήταν σε πολλά σημεία να μείνει η πόλη χωρίς ζωτικούς χώρους περιπάτου ανάπαυλας και πρασίνου. Οπότε, στράφηκε στη θάλασσα, εξού και τα αλλεπάλληλα μπαζώματα των ακτών, όπως π.χ. του κρηπιδώματος. Στη φωτογραφία (μεσοπόλεμος), βλέπουμε το κάτω μέρος της προαναφερθήσας περιοχής, όπως ήταν πριν μπαζωθεί τη δεκαετία του 70. Προσωπική συλλογή Μπάμπη Μάντουκα – ψηφιακή επεξεργασία 2015: Βάγιας Κατσός.
Ταξίδι στην εποχή που τα χωράφια διανεμήθηκαν σε οικόπεδα πριν εφαρμοστεί το Σχέδιο Πόλεως
Αν ανατρέξει κανείς στα συμβολαιογραφεία της Χαλκίδας, θα ανακαλύψει σωρεία ιδιωτικών σχεδιαγραμμάτων σε συμβολαιογραφικές πράξεις, με τις οποίες όλα τα χωράφια διανεμήθηκαν σε οικόπεδα πριν εφαρμοστεί τοοποιοδήποτε Σχέδιο Πόλεως.
Μια άλλη συγκεκριμένη επέκταση του οικιστικού χώρου της πόλεως, με την προσαρμογή εν συνεχεία του Σχεδίου Πόλεως, είναι αυτή που πραγματοποιήθηκε στις δεκαετίες του 1920 και 1930, με την ίδρυση των προσφυγικών συνοικισμών Νεαπόλεως, Καναπίτσας, Αγ. Ιωάννου, Τούρκικου Νεκροταφείου (ή Τουρκικών Μνημάτων) και Καράμπαμπα, κατόπιν απαλλοτριώσεως εκτάσεων ή διαθέσεως δημοσίων κτημάτων.
Στις περισσότερες από αυτές τις περιπτώσεις έχουμε ανέγερση οικοδομών σε αυτοτελείς συνοικισμούς βάσει σχεδίου, και διανομή των κατοικιών στους πρόσφυγες – δικαιούχους στεγαστικής αποκαταστάσεως, μέσω του Υπουργείου Πρόνοιας. Το Σχέδιο Πόλεως, αντί να προηγείται, σ’ αυτές τις περιπτώσεις έπεται πάντοτε της οικοδομήσεως και συνήθως ακολουθεί τις αυθαίρετες χαράξεις των ιδιωτών, με σκοπό να αποφύγει ρυμοτομίες και αποζημιώσεις. Έτσι, μέχρι το 1936 έχουμε στη Χαλκίδα 19 τουλάχιστον γνωστές τροποποιήσεις – εγκρίσεις και επεκτάσεις Σχεδίου Πόλεως κατά το 19ο αιώνα, και άλλες 13 μέσα στα 36 πρώτα χρόνια του αιώνα μας[3].
Διαχρονικός πολεοδομικός χάρτης της Χαλκίδας – η επέκταση της πόλης από το μεσαίωνα έως και τον 20ο αιώνα.
Ο πόλεμος ανέστειλε την επέκταση της πόλης
Ο πόλεμος του 1940 και η Κατοχή ανέστειλαν κάθε περίπτωση επεκτάσεως του Σχεδίου Πόλεως στη Χαλκίδα, το οποίο τότε έφθανε μέχρι τη Σχολή των Μηχανικών, επί της προεκτάσεως της οδού Αβάντων (Χαϊνά), από εκεί, προχωρούσε δυτικά προς το Φανάρι, στη συνέχεια δε κατευθυνόταν ανατολικά πριν το εργοστάσιο της Πειραϊκής Πατραϊκής (τότε Τσαλίκογλου), ενώ κατόπιν προχωρούσε πίσω από το Νεκροταφείο, και κατέληγε στο δρόμο ανάμεσα στα εργοστάσια Σακελλαράκη και Κιαπέκου, επί της οδού Αρεθούσης.
Η πρώτη μεταπολεμική Δημοτική Αρχή, από τις αρχές του 1952, επελήφθη του θέματος της επεκτάσεως του Σχεδίου Πόλεως και για το λόγο αυτό κάλεσε τον πολεοδόμο του Δήμου Αθηναίων -συμπατριώτη μας- Κωνσταντίνο Μπίρη, οι σχετικές οδηγίες και κατευθύνσεις του οποίου κατεγράφησαν στα πρακτικά του Δημοτ. Συμβουλίου της 16ης Απριλίου 1952. Το Σεπτέμβριο του 1952, με εμπεριστατωμένη εισήγησή του -εκ 13 δακτυλογραφημένων σελίδων- ο τότε δραστήριος πρόεδρος του Δημοτ. Συμβουλίου, αείμνηστος Ανδρέας Σταϊκίδης έθεσε υπόψη του Σώματος δύο εναλλακτικές λύσεις για ισομερή επέκταση του Σχεδίου προς όλες τις κατευθύνσεις του υπάρχοντος, είτε σε πλάτος 230 μέτρων περιμετρικά, δηλαδή σε έκταση 330 στρεμμάτων, (όποτε θα δημιουργούνταν 1.500 νέα οικόπεδα των 200 τ.μ.), είτε σε πλάτος 350 μέτρων, δηλαδή 490 στρεμμάτων, (οπότε θα δημιουργούνταν 2.200 νέα οικόπεδα).
Το πρόβλημα επικεντρώθηκε στις δαπάνες, όχι μόνον της συντάξεως και εκπονήσεως των σχεδίων, αλλά και σ’ αυτές που θα επωμιζόταν ο Δήμος για επέκταση των δικτύων υδρεύσεως, οδοποιίας κλπ. Ακολούθησαν συνεδριάσεις επί συνεδριάσεων, προτάσεις επί προτάσεων και τελικά η επέκταση έγινε το 1962, δηλαδή μετά από μια ολόκληρη δεκαετία, επί προεδρίας στο Δημοτικό Συμβούλιο του αείμνηστου συμπολίτη μας κ. Στρατή Παπαστρατή – πρώην βουλευτή, ο οποίος πέτυχε να συγκεράσει αντικρουόμενες απόψεις και συμφέροντα των ενδιαφερομένων και να υποβάλει την τελική πρόταση επεκτάσεως του σχεδίου, η οποία εγκρίθηκε εν τέλει τον Αύγουστο του 1964. Η πρόταση δε αυτή συνδυάστηκε με την επέκταση του σχεδίου, όχι μόνον στην προέκταση του «Συνεταιρισμού των Πελοποννησίων», ο οποίος ιδρύθηκε εν τω μεταξύ, αλλά και σε όλες τις παρακείμενες εκτάσεις αριστερά και δεξιά της λεωφόρου Χαϊνά, προς Σαλεμή.
Εν τω μεταξύ Στο χρονικό διάστημα που πέρασε, από το 1952 μέχρι το 1962, είχαν προηγηθεί και μερικές άλλες μεμονωμένες επεκτάσεις: «του Συνεταιρισμού των Σιδηροδρομικών» με δύο νέα οικονομικά τετράγωνα άνωθεν του Αμαξοστασίου στο συνοικισμό Κάνηθος, και δύο μεγαλύτερες: των Δημοσίων Υπαλλήλων και Στρατιωτικών, καθώς και του Συνεταιρισμού Αστέγων στον συνοικισμό Αγίας Μαρίνας – Μασλάτι. Όλες οι προαναφερθείσες επεκτάσεις του Σχεδίου Πόλεως έγιναν μέχρι το 1965.
Η συνοικία Κανήθου, όπως είναι σήμερα. Φωτογραφία: Βάγιας Κατσός.
Οι συνέπειες της άναρχης ανάπτυξης.
Όμως η υπερβολική και απρόβλεπτη οικιστική ανάπτυξη της πόλης κατά τις δεκαετίες 1960, 1970 και 1980, η εγκατάσταση χιλιάδων νέων κατοίκων, πρωτίστως από την ύπαιθρο της Εύβοιας, και η ανάγκη αποκτήσεως φθηνής στέγης από τους νέους κατοίκους, οι οποίοι, κατά μέγα μέρος εύρισκαν εργασία στις περισσότερες από σαράντα βιομηχανίες που ιδρύθηκαν στην ευρύτερη περιοχή, τους ανάγκαζαν να αγοράσουν «οικόπεδα» σε περιοχές εκτός Σχεδίου, με συνέπεια να γεμίσουν με χιλιάδες σπίτια «αυθαίρετα» περιοχές οι οποίες ήταν προηγουμένως χωράφια, βάλτοι και άγονες βραχώδεις εκτάσεις.
Τα Αλάτσατα και η Λιανή Άμμος, το Βαθροβούνι και οι Καμάρες, οι Άγιοι Ανάργυροι και τμήματα του Δοκού, και σχεδόν κάθε άλλη περιοχή στα όρια της κυρίως πόλεως όπως και ολόκληρη η εκτός Σχεδίου Πόλεως περιοχή του συνοικισμού Κάνηθος, ανοικοδομήθηκαν μέσα σε 25 περίπου χρόνια και ανάγκασαν το Δήμο να έρθει και πάλι ουραγός εγκρίνοντας και εκτελώντας εκ των υστέρων σχέδια έργα υποδομής σε όλα του σχεδόν τα διοικητικά όρια.
Παραπομπές
[1]Είχε διενεργηθεί με το συμβόλαιο 13.111/ 29.12.1901, του συμβολαιογράφου Χαλκίδος Ιωάννου Τζιώτη.
[2]Δια της υπ’ αρ. 13.736/30.5.1902 συμβολαιογραφικής πράξεως του συμβολαιογράφου Ιωάννου Τζιώτη.
[3]Βλέπε «Βιβλιογραφία Εύβοιας και θεσσαλικών Σποράδων 1471-1937» υπό Διονυσίου Καλογεροπούλου, στα λήμματα Χαλκις – ρυμοτομία, Σχέδιον Πόλεως.