Η μαρτυρία του Τσελεμπή

Τίποτα από τα πιο πάνω όμως τελικά δεν έγινε και έτσι Τούρκικα λάβαρα υψώθηκαν στην πόλη για 363 χρόνια. Μέσα σε αυτά τα χρόνια, οι παλιρροιόμυλοι εξακολούθησαν να παρακολουθούν την άστατη ζωή των ρευμάτων.

Ο Οθωμανός περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή (1611 – 1684) πέρασε τον 17ο αιώνα από την περιοχή μας και ανέφερε πως δίπλα από τη μία γέφυρα του πορθμού υπήρχε αξιόλογο έργο παλιών τεχνιτών. Συγκεκριμένα έγραψε πως υπάρχουν: «[…] τρεις νερόμυλοι, που αλέθουν λεπτό σταρένιο αλεύρι. Απ’ όποια κατεύθυνση και αν το νερό κυλά, οι τροχοί στους μύλους παίρνουν την κατεύθυνση του και συνεχίζουν να αλέθουν το σιτάρι τους. Πρόκειται για μια θαυμάσια κατασκευή που εξυπηρετεί απόλυτα τους μυλωνάδες. […] Κάτω από τον (ένα) μύλο υπάρχουν δωμάτια για το προσωπικό του κάστρου και για ξένους περιηγητές. Κάτω από την πύλη στο μύλο υπάρχει έξοδος που βγαίνει ακριβώς εκεί που τρέχει το νερό χαμηλά, στην εξωτερική αμυντική πλευρά της γέφυρας του κάστρου και πάνω στην γέφυρα είναι μια πύλη στην κοντινή πλευρά και άλλη μια στην άλλη πλευρά που είναι πιο πέρα και η προμνημονευθείσα ξύλινη γέφυρα είναι στη μέση». Την ίδια μαρτυρία επιβεβαιώνει και ο Γερμανός αρχαιολόγος Γαβριήλ Βέλτερ το 1952 σε σχετικό σχεδιάγραμμα.

Οι αναφορές των περιηγητών επί τουρκοκρατίας

Τον 17ο αιώνα όμως και άλλοι περιηγητές κατέφθασαν στα μέρη μας. Ο Γάλλος Επίσκοπος Ιάκωβος Βαβίνος το 1672 μας δίνει μια μαρτυρία με νέα και ενδιαφέροντα στοιχεία.

Παρατηρώντας το φαινόμενο του Ευρίπου αναφέρει: «[…] έμεινα κάποτε μιάμιση ώρα στον μύλο που βρίσκεται κάτω από τον πύργο (εννοεί προφανώς τον ένα εκ’ των δύο δίδυμων πύργων που βρίσκονταν στην Ευβοϊκή πλευρά, απέναντι από το κάστρο του Ευρίπου). […] Αντάλλαξα απόψεις με τους Τούρκους και Έλληνες που έχουν την φροντίδα των μύλων οι οποίοι βρίσκονται εκατέρωθεν της ακτής. Κανένας δεν γνωρίζει καλύτερα από αυτούς το φαινόμενο. Από χρόνια τώρα διαπιστώνουν ότι τα φτερά των μύλων ακολουθούν στο γύρισμα τους την κατεύθυνση της ροής του νερού. […] Κατά τις ημέρες της κανονικής ροής, εντός είκοσι τεσσάρων ή είκοσι πέντε ωρών σημειώνονται έντεκα, δώδεκα, δέκα τρεις ή και δέκα τέσσερις περιπτώσεις πλημμυρίδας και αμπώτιδας. Τη διαπίστωση αυτή έκανα ο ίδιος. Το ίδιο όμως διαπίστωσαν και οι μυλωνάδες εκατέρωθεν της ακτής. Αυτοί κατέγραψαν την αλλαγή της φοράς των φτερών των μύλων, όπως και της ροής του νερού. Από τις παρατηρήσεις αυτές συμπεράναμε ότι το φαινόμενο της παλίρροιας δεν επαναλαμβάνεται επτά φορές την ημέρα αλλά πολύ περισσότερες».

Σε αυτό το σημείο, δύο είναι τα σημεία που εστιάζουμε: πρώτον, ο Γάλλος Επίσκοπος, αφήνει να εννοηθεί πως υπήρχαν και άλλοι μύλοι, στην απέναντι όχθη, κάτι που δυστυχώς δεν επιβεβαιώνεται από άλλες πηγές. Δεύτερον, οι μύλοι δεν ήταν ιδιοκτησία μόνον Τούρκων, αλλά και Ελλήνων, προφανώς κάτοικοι του «ξέχωρου» ή αλλιώς «προάστιου». Το πιθανότερο είναι να άνηκαν σε πλούσιους ή και στους άρχοντες της εποχής, καθώς η κατασκευή ενός συνήθους νερόμυλου ήταν πάντοτε έργο δαπανηρό. Όσων αφορά τους παλιρροιόμυλους του στενού όμως, όπου το οικοδομικό μέρος τους ήταν ενσωματωμένο στα τείχη, λογικά ανήκαν στην εκάστοτε Διοίκηση της πόλης. Η πρόβλεψη να υπάρξουν θαλασσόμυλοι στα τείχη ασφαλώς ήταν ιδέα του Δυτικού στρατιωτικού αρχιτέκτονα που αρχικά σχεδίασε τον οχυρό δακτύλιο με τους πύργους κλπ. με σύνεση και σοφία.

Σημαντικός υπήρξε επίσης, όπως γράφει ο Βαβίνος, ο ρόλος των μυλωνάδων στη λύση του «αινίγματος» των ρευμάτων του Ευρίπου! Είναι οι «αφανείς ήρωες» καθώς τα στοιχεία που έδωσαν σε κάποιους από τους ερευνητές του φαινόμενου, βοήθησαν στην «εξιχνίαση» του «μυστικού» τους που τα κάνει να συμπεριφέρονται με τόσο απρόβλεπτο τρόπο!

Οι «ρωμαϊκοί μύλοι» που επέζησαν επί Οθωμανικής κυριαρχίας

Επιστρέφοντας στις αναφορές από περιηγητές, ας δούμε τι αναφέρει ο Φλαμανδός γεωγράφος και συγγραφέας Ντάπερ Όλφερτ (1635 – 1689):

«Πάνω στην ακροθαλασσιά είναι δύο μύλοι ρωμαϊκοί. Οι μυλωνάδες λένε πως στο διάστημα που είναι ακατάστατος (ο πορθμός) μέσα σε μια μέρα τυχαίνει να ρεγουλάρουνε τη ρόδα έντεκα, δώδεκα, δεκατρείς ως και δεκατέσσερις φορές, γιατί τα νερά “σουλατσάρουνε” σαν δαιμονισμένα». Η αλήθεια είναι πως αυτή η μαρτυρία του Ντάπερ μπερδεύει τον μελετητή, καθώς εκείνος αναφέρει δύο παλιρροιόμυλους, ο Εβλιγιά τρεις και ο Βαβίνος δεν δίνει ακριβή αριθμό! Μάλλον ο Ντάπερ επισκέφτηκε την περιοχή μας μεταγενέστερα του Εβλιγιά, οπότε είναι πιθανό ο ένας μύλος να είχε καταστραφεί, για άγνωστους λόγους. Μία άλλη πιθανή εξήγηση είναι ο Ντάπερ να περιγράφει μύλους σε άλλο σημείο, εκτός του στενού του Ευρίπου, πιθανότατα στην μεριά του λόφου «Φούρκα» (ο σημερινός «Καράμπαμπας»). Ένα άλλο συμπέρασμα που μπορεί να εξαχθεί από τα λεγόμενα του Ντάπερ είναι πως οι μύλοι ήταν οι αρχικές κατασκευές των Ενετών («ρωμαϊκοί μύλοι»), οι οποίες με συντήρηση κατάφεραν να αντέξουν στο χρόνο και στη μανία των κυμάτων.

To τέλος των παλιρροιόμυλων

Οι παλιρροιόμυλοι του Ευρίπου εξαφανίστηκαν από τον πορθμό γύρω στο 1800, άγνωστο γιατί.

Μετά την Επανάσταση του 1821 στα όρια του τότε ελληνικού κράτους βρέθηκαν 6.000 νερόμυλοι, από τους οποίους οι 5.500 περιήλθαν στο δημόσιο, καθώς ήταν κατά τα τρία τέταρτά τους καταστραμμένοι. Σήμερα, ο αριθμός των νερόμυλων από τους οποίους σώζονται ίχνη ξεπερνά τις 20.000 στην Ελλάδα. Στη Χαλκίδα δεν υπάρχει ούτε ένα ίχνος που να υπενθυμίζει την παρουσία των μύλων επί τουλάχιστον τεσσάρων αιώνων στον πορθμό του Ευρίπου. Έτσι, μόνο λέξεις σχέδια και γκραβούρες απέμειναν τελικά για να θυμίζουν την ύπαρξη και τη χρησιμότητά τους στον τόπο μας.

Παραπομπές:

[1] Ο αρχιτέκτονας Ιωάννης Ν. Κουμανούδης στη μελέτη του «Σκέψεις για τους παλιρροιακούς Θαλασσόμυλους του βενετσιάνικου κάστρου της Χαλκίδας» (Έκδοση: «Βενετία – Εύβοια, από τον Έγριπο στο Νεγροπόντε», πρακτικά διεθνούς συνεδρίου, ΕΕΣ, 2004) είχε προτείνει τον όρο «παλιρροιακός θαλασσόμυλος» για να περιγράψει τους μύλους του Ευρίπου. Στο πόνημα του, συν τοις άλλοις, εξετάζει και περιγράφει πως θεωρεί πως ήταν ο μηχανισμός των μύλων, ποια ήταν η επιρροή της παλίρροιας στη λειτουργία τους και πως ήταν διαμορφωμένοι οι χώροι των μύλων εντός των τειχών.

[2] Το ημερολόγιο του ιταλού συμβολαιογράφου Nicolo de Martoni, του έτους 1395, πρωτοδημοσιεύτηκε στα γαλλικά από τον Leon le Grand, το 1895, και στα ελληνικά το 1974 από τον J. Koder υπό τον τίτλο «Η Εύβοια στα 1395», ΑΕΜ 19 (1974), 49 – 57.

[3] «Σκέψεις για τους παλιρροιακούς Θαλασσόμυλους του βενετσιάνικου κάστρου της Χαλκίδας», Ιωάννης Ν. Κουμανούδης. Έκδοση: «Βενετία – Εύβοια, από τον Έγριπο στο Νεγροπόντε», πρακτικά διεθνούς συνεδρίου, ΕΕΣ, 2004. D. Jacoby, «La consolidation de la domination de Venise dans la ville de Negroponte 1205 – 1390», Bisanzio, Venezia e il mondo franco – greco (XHI-XV secolo). Atti del Colloquio Internazionale organizzato nel centenario della nascita di Raymond – Joseph Loenertz, Venezia, 1 – 2 dicembre 2000, Βενετία 2002, σσ. 184 – 187.