Πανόραμα της Χαλκίδας από το 1874 έως το 1890, μέσα από τη ζωή και τη δράση του Ηρακλή Γαζέπη, του κουρέα που στα 31 του χρόνια έγινε ο μακροβιότερος δήμαρχος Χαλκιδέων και γκρέμισε τα τείχη της πόλης
Πηγές:
«Σύσταση και εξέλιξη του Δήμου Χαλκιδέων», Ελένη Γούτου – Φωτοπούλου. Έκδοση Δήμου Χαλκιδέων, 1986.
«Ευβοϊκή Εγκυκλοπαίδεια», Γιάγκος Τσαούσης, εκδόσεις Σ. Βασιλόπουλου, 1990.
«Ποθητός Καμάρας, 1861 -1935», Κωνσταντίνος Δημητούλης. Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, Περιφερειακό τμήμα Ν. Ευβοίας, 2009.
«Χαλκίδα – Η προσωπογραφία της πόλης, μέσα από την οδική ονοματοθεσία της», Αμαλία Αν. Καραπασχαλίδου, TEC 2012.
«1836 – 2000, η ιστορία του Δήμου Χαλκιδέων», Ελευθέριος Ιωαννίδης. Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών – τμήμα Χαλκίδας, 2002.
Wikipedia
Ο Αραμπής Δήμαρχος
«Ζήσε, Αραμπή μου να ζήσουμε κι’ εμείς, να σ’ έχουμε καμάρι εμείς οι Χαλκιδείς!». Αυτό είναι το τετράστιχο που τραγουδούσαν οι θερμοί υποστηριχτές του Ηρακλή Ζ. Γαζέπη. Οι συμπολίτες του τον λάτρεψαν σαν Θεό (Ya rabbi = o θεός μου) και έδειξαν έμπρακτα την εκτίμηση τους αυτή προς το πρόσωπό του εκλέγοντάς τον δήμαρχο τέσσερις συνεχόμενες φορές, για 16 χρόνια (1874 – 1890), γιατί υπήρξε καινοτόμος για την εποχή του αφού έφερε εις πέρας σημαντικά έργα. Σήμερα, η πόλη τον τιμά δίνοντας το όνομά του σε κεντρική οδό.
Ο Ηρακλής Γαζέπης γεννήθηκε στη Χαλκίδα το 1843 και είχε άλλον ένα μικρότερο αδελφό, τον καθηγητή Γεώργιο. Ο πατέρας τους, Ζαφείρης, ήταν κουρέας στο επάγγελμα με μεγάλη περιουσία, καθώς συγκαταλεγόταν στους δέκα πλουσιότερους της Νύμφης του Ευρίπου. Από μικρό παιδί ήταν ατίθασος και ανυπότακτος χαρακτήρας, όπως υποδηλώνει και το Τουρκοαραβικό επίθετό του. Το επάγγελμα του πατέρα του, που και εκείνος μεγαλώνοντας ακολούθησε, δεν ικανοποιούσε τις φιλοδοξίες του. Έτσι, στα 31 του χρόνια έθεσε υποψηφιότητα για δήμαρχος Χαλκιδέων και έγινε ο 12ος κατά σειρά κάτοχος του αξιώματος (ως ο ένατος αιρετός άρχοντας της πόλης, καθώς οι τρείς πρώτοι ήταν διορισμένοι από το Βασιλιά)· μοναδική εξαίρεση σε μια εκατονταετία όπου η πόλη εξέλεγε διαρκώς γιατρούς στη δημαρχιακή θέση, καθώς διαχρονικά είχαν καλύτερες δημόσιες σχέσεις!
Παρακάτω θα διαβάσετε αναλυτικά τη δράση του και μέσα από αυτή θα γνωρίσετε μια Χαλκίδα πολύ διαφορετική από τη σημερινή…
Το νότιο τμήμα των τειχών της Χαλκίδας και ο κόλπος του βούρκου, όπως ήταν το 1885. Από το 1869 εκκρεμούσε να γίνει στο νοτιοδυτικό τμήμα του Κάστρου το σημερινό λιμάνι της πόλης. Λήψη από το σημερινό λόφο της Αγίας Μαρίνας. Φωτογραφία: Αρθούρος Μένσελ. Πανόραμα αποτελούμενο από δύο μέρη, τυπώματα αλμπουμίνας επικολλημένα σε χαρτόνι.
Πρώτη περίοδος: από 5 Γενάρη 1874 έως 8 Απρίλη 1879
Τις δημοτικές εκλογές του 1874[1], τις κέρδισε ένας νεαρός και φιλόδοξος Χαλκιδέος, πρωτόβγαλτος στα κοινά ζητήματα: ο Ηρακλής Γαζέπης.
Όταν ανέλαβε τη δημαρχική θέση, η Χαλκίδα αντιμετώπιζε οικονομικά προβλήματα λόγω των δυσβάσταχτων φόρων που είχαν επιβληθεί από τη Κυβέρνηση του Δημητρίου Βούλγαρη. Οι φόροι αυτοί αφορούσαν τα εισαγόμενα και εξαγόμενα εμπορεύματα, τα διόδια και τα πορθμεία, λόγω των έργων διεύρυνσης του πορθμού -που ήταν ήδη σε εξέλιξη- και της μεταφοράς νερού στην πόλη. Τα τέσσερα εργοστάσια που λειτουργούσαν[2] έδιναν ασθματική πνοή στη ζωή της πόλης.
Ανάμεσα στα αναπτυξιακά έργα που εκκρεμούσαν από το 1869 και απασχόλησαν τη νέα δημοτική αρχή ήταν και η εγκατάσταση του νέου (και σημερινού) λιμανιού – τότε λειτουργούσε μόνο το βόρειο λιμάνι, στο «παράλιον» του προαστίου (μπροστά από τη σημερινή πλατεία Αγίου Νικολάου περίπου). Μέσω των βουλευτών της, έγιναν επανειλημμένες προσπάθειες να προτιμηθεί για τη φιλοξενία του «το φύσει οχυρό» νότιο τμήμα της πόλης, το οποίο ακόμη τότε περιβαλλόταν από παραθαλάσσια τείχη. Επταμελής επιτροπή, με επικεφαλής τους βουλευτές Δ. Κριεζώτη και Γ. Θωμά, εξέθεσαν στη Βουλή τα πλεονεκτήματα του διπλού λιμανιού, όπως επίσης και την πρόθεση για οικονομική υποστήριξη του έργου από το Δήμο Χαλκιδέων με 200.000 δρχ[3], εάν ο νέος ναύσταθμος γινόταν κοντά στον κόλπο του Βούρκου[4].
Ο Προμαχώνας του Βούρκου σε φωτογραφία των αρχών του 20ου αιώνα. Απέναντι, ο μύλος που υπήρχε στον λόφο της Αγίας Μαρίνας, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται η ομώνυμη εκκλησία. Ο Προμαχώνας, τόσο επί τουρκοκρατίας, όσο και τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, λειτούργησε ως κολαστήριο φυλακών, μέχρι που κατεδαφίστηκε, περίπου το 1907. Ψηφιακή επεξεργασία 2014: Βάγιας Κατσός.
Οι Χαλκιδαίοι απέδιδαν την οικονομική δυσχέρεια της πόλης τους εν μέρει στα καταρρέοντα, από τη φθορά του χρόνου, τείχη της, τα οποία, παρά την έκδοση του Βασιλικού Διατάγματος του Γεώργιου Α΄ για κατεδάφισή τους από τις 10-6-1872[5], εξακολουθούσαν να «περιορίζουν τον ορίζοντά» τους. Το Κάστρο της Χαλκίδας τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια δεν ήταν πλέον ένα εν ενεργεία φρούριο. Τα μόνα τμήματά του που ήταν λειτουργικά ήταν τα μπουντρούμια των φυλακών στο νότιο λιμάνι (προμαχώνας του Βούρκου) για τους υπόδικους και κατάδικους, αλλά και ο προμαχώνας της κάτω πύλης (σημερινό «στρογγυλό παραλίας) για παρεμφερείς λόγους.
Όμως, η εξέγερση εναντίον των Τούρκων την περίοδο 1877-1878, άλλαξε τα δεδομένα, καθώς επαναπροσδιορίστηκε η νευραλγική θέση του παροπλισμένου –έως εκείνη τη στιγμή- Κάστρου. Ο πλωτάρχης Κριεζής και ο υπασπιστής του Χριστοδούλου έστησαν νέα πυροβολοστάσια στα τείχη και μοίρασαν όπλα[6] στους πολίτες από την αποθήκη υλικού που στεγαζόταν στο φρουρίο του Καράμπαμπα. Το Δεκέμβριο του 1877 ο μηχανικός Μενέλαος Αμπάτης, έφτιαξε οικίσκους για το στρατωνισμό του Α’ τάγματος και του Α’ συντάγματος, έχοντας ανοίξει πριν το δρόμο προς την Αρέθουσα. Η Χαλκίδα έγινε η έδρα του 2ου στρατιωτικού συντάγματος και ο συνταγματάρχης Δημητρακόπουλος σχημάτισε σώματα πολιτών «στρατιωτικώς γεγυμνασμένων». Στην εβδομαδιαία αγορά (σημερινή πλατεία αγοράς) νοικιάστηκε ένα ευρύχωρο σπίτι[7] το οποίο μετατράπηκε σε στρατιωτικό νοσοκομείο Α’ τάξης. Το δημοτικό νοσοκομείο, όπως και το τζαμί Εμίρ Ζαδέ, έγιναν επίσης στρατιωτικά[8]. Όλη αυτή τη στρατιωτική δραστηριότητα στην πόλη μας επιθεώρησε και ο βασιλιάς Γεώργιος Α’, όταν επισκέφτηκε τη Χαλκίδα με τη θαλαμηγό του «Αμφιτρίτη», τον Δεκέμβριο του 1877, διαμένοντας φιλοξενούμενος στο σπίτι του Αβέρωφ.
Το αρχοντικό του Αβέρωφ στο κρηπίδωμα της Χαλκίδας φιλοξένησε αρκετές φορές τις Βασιλικές οικογένειες στη Χαλκίδα. Φωτογραφία: λεπτομέρεια πανοραμικής λήψης του 1860-70. Πηγή: αρχείο Κωνσταντίνου Δημητούλη. Ψηφιακή επεξεργασία 2014: Βάγιας Κατσός.
Όλη αυτή η στρατιωτική δραστηριότητα πολλαπλασίασε τον πληθυσμό της Χαλκίδας κάνοντας εντονότερη την έλλειψη πόσιμου νερού. Μία πεντάμηνη ξηρασία δε ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Έτσι, μετά από νέες διαμαρτυρίες, ο Ηρακλής Γαζέπης ξεκίνησε την επισκευή του υδραγωγείου. Τον Σεπτέμβριο του 1878, δούλευαν στη διαδρομή των πηγών Ερίων – Πισσώνα 325 εργάτες[9], προσπαθώντας να φέρουν το νερό στην πόλη.
Ο Ηρακλής Γαζέπης, σ’ αυτή την πρώτη δημοτική θητεία του, φρόντισε επίσης τον καλλωπισμό της Χαλκίδας, φυτεύοντας στους δρόμους πεύκα και μετατρέποντας τις πλατείες Ομονοίας (σημερινή Αγίου Νικολάου) και Άρεως (δεν υπάρχει σήμερα, ήταν εντός της σχολής πεζικού) σε ανθώνες. Ας σημειωθεί ότι με αξιέπαινο ζήλο επιδόθηκε στην καθαριότητα και την «επιχωμάτωση» των κυριοτέρων τότε δρόμων της. Το Δεκέμβριο του 1878 ικανοποίησε το πάγιο αίτημα των Χαλκιδαίων και προέβη σε αντικατάσταση της παλιάς, μοναδικής και σε αχρηστία δημοτικής πυροσβεστικής αντλίας. Έκλεισε τα ανοικτά πηγάδια στους δρόμους και τις πλατείες προς αποφυγή ατυχημάτων[10].
Με Βασιλικό Διάταγμα στις 30 Ιουνίου 1877, συγκροτήθηκε το γεωργικό συμβούλιο Εύβοιας[11]. Την ίδια χρονιά ο μηχανικός I. Φάχρης, πρότεινε να δωρίσει στη Χαλκίδα φάρο, κατά το αμερικάνικο σύστημα, περιστρεφόμενο, ώστε να τον εγκαταστήσει το φρουραρχείο στη θέση Κακοκεφαλή. Το 1881 ξεκίνησε το χτίσιμο του φάρου, με επιβλέποντα μηχανικό τον Δ. Σαβούρη. Τον Ιούλιο του 1884 το Υπουργείο Ναυτικών έστειλε τον απαραίτητο εξοπλισμό για την εγκατάστασή του και λειτούργησε για πρώτη φορά το 1886. Επίσης, στο βόρειο λιμάνι, υπήρχαν ξύλινες σημαδούρες, αλλά επειδή τις παρέσυρε το ρεύμα, αποφασίστηκε να αντικατασταθούν από πέτρινες και επάνω τους να τοποθετηθούν μεγάλοι φανοί.
Ο φάρος στη κακοκεφαλή (δίπλα στη σημερινή πλαζ Παπαθανασίου) ξεκίνησε να χτίζεται το 1881 και λειτούργησε για πρώτη φορά το 1886.
Δεύτερη περίοδος: από 8 Απρίλη 1879 έως 3 Ιουλίου 1883.
Το 1879 προκηρύχθηκαν δημοτικές εκλογές[12]. Η Χαλκίδα στολίστηκε παντού με αψίδες, τρόπαια, δάφνες και μυρσίνες. Ακόμη και το στρατόπεδο στην Αρέθουσα, που φιλοξενούσε τέσσερις πυροβολαρχίες, διακοσμήθηκε πανηγυρικά. Στις 8 Απριλίου 1879 εκλέχθηκε για δεύτερη συνεχόμενη φορά δήμαρχος Χαλκιδέων ο Ηρ. Γαζέπης.
Στις 12 Μαίου 1879, ορκίστηκε το νέο διοικητικό συμβούλιο[13]. Την ίδια χρονιά, με Βασιλικό Διάταγμα στις 13 Αυγούστου 1879, η Χαλκίδα προβιβάστηκε σε Δήμο Α’ τάξης. Εκείνη την εποχή καταγράφονταν στην πόλη 11.426 κάτοικοι. Εκτός από τα δημοτικά – ιδιοσυντήρητα σχολεία που υπήρχαν, λειτουργούσε στο Κάστρο Ιερατική Σχολή και Ιουδαϊκό σχολείο και σχολή άπορων παιδιών στο προάστιο. Στη μακρά περίοδο της 16χρονης θητείας του Γαζέπη (1874-1891) φαίνεται ότι το σπίτι του ίδιου του δημάρχου πίσω από το ιερό του Αγ. Νικολάου, στην οδό Αβάντων, λειτούργησε ως δημαρχείο[14].
Την περίοδο 1874-1891 ως δημαρχείο της Χαλκίδας χρησιμοποιούνταν το σπίτι του Ηρακλή Γαζέπη, στην οδό Αβάντων 24, πίσω από το Ιερό του Αγίου Νικολάου. Κατεδαφίστηκε το 2002.
Ο Ηρ. Γαζέπης αμέσως μόλις ανέλαβε για δεύτερη φορά, έδωσε εντολή να συνεχιστούν οι εργασίες της επισκευής του υδραγωγείου που είχαν διακοπεί[15]. Η πρώτη πετυχημένη δοκιμή διοχέτευσης νερού των πηγών Ερίων στο επισκευασμένο, μέχρι τον Πισσώνα, υδραγωγείο έγινε την 1 Ιουνίου 1879. Όλο το νερό των πηγών, «έρρευσε πλήρες» σε απόσταση περίπου 2.30 ωρών από τη Χαλκίδα. Τέλη Οκτωβρίου του ίδιου χρόνου οι 150 εργάτες που δούλευαν στο έργο[16] έφτασαν ως το χωριό Αφράτι. Εκεί σταμάτησαν πάλι, καθώς οι 450.000 δρχ του δημοτικού ταμείου εξαντλήθηκαν, οπότε ο Δήμος αδυνατούσε να πληρώσει τους εργολάβους. Επιπλέον, η δημοτική αρχή αμφισβήτησε την τήρηση των όρων καλής κατασκευής του υδραγωγείου από το νέο εργολάβο, Μάλλιο. Το Υπουργείο Δημόσιων Έργων σύστησε διαιτητικό δικαστήριο[17] το οποίο απεφάνθη πως το έργο πληρούσε «όλους τους κανόνες της τέχνης», αναγκάζοντας το Δήμο να πληρώσει στον εργολάβο 7.000 δρχ για επιπρόσθετες εργασίες. Παράλληλα, το Υπουργείο Δημόσιων Έργων διέταξε να οριστεί άμεσα προϋπολογισμός του υπόλοιπου τμήματος του υδραγωγείου μέχρι της αποπεράτωσής του, το οποίο τελικά άγγιξε το ποσό των 250.000 δρχ περίπου. Τα χρήματα αυτά ο Δήμος τα δανείστηκε από την Εθνική Τράπεζα, εκχωρώντας τις εισπράξεις του από τον πορθμό.
Το Δεκέμβριο του 1881 αποφασίστηκε από το δημοτικό συμβούλιο να χρησιμοποιηθούν σιδερένιες σωλήνες στο τμήμα του υδραγωγείου που είχε απομείνει, από τα Κολιματσάνικα ως τη Χαλκίδα. Στη συνέχεια προκηρύχτηκε μειοδοτικός διαγωνισμός για την εργολαβία[18] και πλήρωσε στους προηγούμενους εργολάβους τα χρωστούμενα, έχοντας λάβει δάνειο 320.000 δρχ[19]. Η παραγγελία των σιδερένιων σωλήνων, διαμ. 30 εκ., δόθηκε σε Ευρωπαϊκό εργοστάσιο και τον Αύγουστο του 1881 ξεκίνησε η τοποθέτησή τους μέσα στην πόλη. Ένα μήνα μετά έγινε η πρώτη επιτυχημένη δοκιμή για την αντοχή τους και τον Δεκέμβριο του 1881 η εφημερίδα «Εύριπος» έγραψε: «Εντός ολίγου πίνομε υγιεινό και διαυγές νερό. Πρόχειρο και άφθονο θα ρέει […] Ούτω ο Γαζέπης συνταύτισε το όνομά του με το έργο τούτο και ο τόπος οφείλει απείρους χάριτας επί τη αισία εκβάσει υποθέσεως, απασχολησάσης επί πολύ τα πνεύματα των κατοίκων».
Αρχικά, τοποθετήθηκαν 12 βρύσες σε διάφορα σημεία της πόλης (εννέα στο προάστιο και τρεις στο Κάστρο) και η δημοτική αρχή υποσχέθηκε τη σταδιακή διοχέτευση του νερού σ’ όλους τους δρόμους ανάλογα με τα οικονομικά της, παίρνοντας για τις τρέχουσες ανάγκες νέο δάνειο 60.000 δρχ[20]. Ο χειμώνας πέρασε και η 17η Ιουνίου 1882 ήταν μια ημέρα χαράς για τους Χαλκιδέους: τότε ξεκίνησε ανεπίσημα η υδροδότηση της Χαλκίδας· ένα έργο επτά περίπου χλμ είχε ολοκληρωθεί. Τυπικά, η παράδοση του έργου από τον επιβλέποντα όλο αυτό το διάστημα μηχανικό Δ. Σούτσο (και δήμαρχο Αθηναίων τότε) έγινε στις 18 Νοέμβρη του ίδιου χρόνου.
Η πλατεία Ομονοίας, σημερινή Αγίου Νικολάου. Η γωνία των οδών Τσιριγώτη και Κακαρά, όπως ήταν επί δημαρχίας Γαζέπη. Στη γωνία δεξιά διακρίνεται το καφενείο «Άνεση».
Αμέσως μετά την εξασφάλιση του νερού, ο δήμαρχος φρόντισε ακόμη περισσότερο τον εξωραϊσμό της πόλης, φυτεύοντας και άλλα αειθαλή δένδρα στους δρόμους και τις πλατείες. Κατασκεύασε νέα πεζοδρόμια, τα οποία στόλισε με πεύκα και ακακίες. Το δημοτικό συμβούλιο υπερψήφισε την πρόταση επέκτασης της πλατείας Ομονοίας, προς τη μεριά της θάλασσας, σε ευθεία γραμμή μέχρι το κλωστήριο Σιδερικούδη (Αβένα) και λίγο πιο πάνω από το καφενείο του Εμ. Χριστοδούλου. Αποφασίστηκε να δεντροφυτευτεί, να κατασκευαστεί εκεί σιντριβάνι (δεν είναι το σημερινό), κιόσκι για τη μουσική και να ορισθούν διάδρομοι για τον απογευματινό περίπατο των Χαλκιδέων.
Τον Οκτώβριο του 1882 ο νομομηχανικός Φλέγγας, ξεκίνησε την επισκευή και ρυμοτομία της οδού Αβάντων που τότε ήταν χωματόδρομος. Στην επόμενη θητεία Γαζέπη, μετά από χρονοβόρες νομικές περιπέτειες για τις αναγκαίες απαλλοτρίωσης προκειμένου να ευθυγραμμιστεί η οδός, ξεκίνησε τον Αύγουστο του 1883 η διάνοιξή της από το μηχανικό Δ. Σαβούρη (που έχτισε και τον φάρο στην Κακοκεφαλή) και τον Σεπτέμβρη 1884 άρχισαν να κτίζονται τα πρώτα νέα σπίτια κατά μήκος της.
Το 1982, επίσης, επισκευάστηκε ο χαραγμένος από το 1879 δρόμος της Αρέθουσας (σημερινή οδός Αρεθούσης), απ’ όπου εισέρχονταν τα υδροφόρα κάρα στην πόλη από την Λάμψακο. Τέλος, αφού κλείστηκαν πρώτα τα ανοιγμένα χαντάκια λόγω των έργων του υδραγωγείου, επιστρώθηκαν με χαλίκι και πετρώδες χώμα οι δρόμοι. Για την καθαριότητά τους, εκτός από τους Νομαρχιακούς οδοκαθαριστές, χρησιμοποιήθηκαν και ελαφροποινίτες των φυλακών. Εκείνη την περίοδο ο δημοτικός φωτισμός αριθμούσε 85 φανάρια σε ολόκληρη την πόλη.
Η παλιότερη πανοραμική εικόνα της Χαλκίδας (περίπου δεκαετία 1860). Είναι ευδιάκριτος ο διαχωρισμός μεταξύ των Συνοικιών του περιτοιχισμένου Κάστρου και του αναπτυσσόμενου Προαστίου. Ανάμεσά τους, εντοπίζεται η μεγάλη τάφρος με τις γέφυρες της Κάτω και Άνω Πύλης. Επίσης, ξεχωρίζουν το τζαμί στη θέση τον Αγ. Νικολάου, το τζαμί στην πλατεία αγοράς και το παλιό ρολόι της πόλης (σημερινή σειρήνα). Παρατηρώντας αριστερά -στα δεξιά του μεγάρου Αβέρωφ- διαφαίνεται το οίκημα που στέγασε το Γυμνάσιο Χαλκίδος, μπροστά από το αδιαμόρφωτο έως τότε κρηπίδωμα. Ψηφιακή επεξεργασία 2014: Βάγιας Κατσός.
Το Φεβρουάριο του 1880 ήρθε στη Χαλκίδα γνωμοδοτική επιτροπή, για να αποφασίσει με επιτόπια εξέταση την τύχη των τειχών της Χαλκίδας. Η εισήγησή της, ενόψει του Θεσσαλικού επαναστατικού κινήματος, προέβλεπε την επισκευή τους καθώς και την κατασκευή πέντε ακόμα οχυρωμάτων στις περιοχές Ανηφορίτη (Ριτσώνα), Καράμπαμπα, Βαθρακοβούνι (Βαθροβούνι), Κοπανά και Κακοκεφαλή (Φάρος Χαλκίδας). Επιπλέον, χτίσιμο εξωτερικού τείχους κατά μήκους του προαστίου. Τα έργα αυτά θεωρήθηκαν σκόπιμα καθώς η Χαλκίδα του 1881 στρατώνιζε το 6ο, 8ο, 9ο και 10ο τάγμα πεζικού, υπό τις διαταγές του αρχηγείου της ανατολικής Ελλάδας. Η συγκέντρωση όλων αυτών των στρατιωτών στη Χαλκίδα έδωσε ζωή στο «εκπνέον» εμπόριο και βοήθησε να απαλλαγεί η πόλη από τις βρωμερές αναθυμιάσεις των βάλτων γύρω από το τούρκικο νεκροταφείο και πίσω από τις φυλακές, καθώς φαντάροι ξερίζωσαν το χόρτο σφλόμο με εντολή του φρούραρχου Τσερούλη. Στο στρατό επίσης οφείλεται και η κατασκευή της προκυμαίας στο βόρειο λιμάνι, σημερινό «Κεφαλόσκαλο» μπροστά από την πλατεία του Αγίου Νικολάου, μεταξύ των δύο ξύλινων αποβάθρων που υπήρχαν για να μπορούν να φορτώνουν και να ξεφορτώνουν τα πλοία. Το έργο εγκρίθηκε το Νοέμβριο του 1880 και τελείωσε τον επόμενο χρόνο.
Την ίδια χρονιά κατασκευάστηκε στάβλος, χωρητικότητας 300 περίπου αλόγων[21], κατά μήκος του εσωτερικού μέρους των ανατολικών παραθαλάσσιων τειχών, από το Κάστρο του Ευρίπου μέχρι τις φυλακές στον προμαχώνα του Βούρκου. Συν τοις άλλοις εκείνη τη περίοδο αποφασίστηκε να παραχωρηθούν στο Δήμο τα οικόπεδα αριστερά της Κάτω Πύλης για να κτιστούν δημοτικά σχολεία (σημερινή ευρύτερη περιοχή δικαστηρίων και ταχυδρομείου).
Λεπτομέρεια παλαιότερης πανοραμικής εικόνας της Χαλκίδας (περίπου δεκαετία 1860). Άκρη δεξιά, η προβλήτα του Αγίου Νικολάου («κεφαλόσκαλο») που διαμορφώθηκε περίπου στη σημερινή της μορφή το 1881, επί δημαρχίας Γαζέπη. Ψηφιακή επεξεργασία 2014: Βάγιας Κατσός.
Για να γίνει ασφαλέστερη η διέλευση μεγάλων πολεμικών σκαφών από τον πορθμό, η κυβέρνηση Αλέξανδρου Κουμουνδούρου αποφάσισε να διευρύνει τα μόλις 20 μέτρα πλάτος του, ώστε να μη προσκρούουν πλοία στα ερείσματα της γέφυρας (βλ. αναλυτικά, εδώ). Η συντήρησή τους απαιτούσε μεγάλες χρηματικές δαπάνες, καθώς ήταν θεμελιωμένα πάνω σε σπηλιές, όπως και τα τείχη της παραλίας, τα οποία στερεώνονταν συνεχώς με πασσάλους. Για λόγους ασφάλειας της ναυσιπλοΐας τοποθετήθηκε και στο Μπούρτζι φάρος που ήρθε από τη Γαλλία και στοίχισε στο ταμείο του πορθμού 8.000 δρχ.
Τον Ιούνιο του 1881, μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας στον ελληνικό κορμό (συμφωνία της Κωνσταντινούπολης), κατέφθασε στην πόλη η διεθνής επιτροπή για να ελέγξει τα εκχωρούμενα μέρη που έπρεπε να παραχωρηθούν (Άρτα, Λάρισα, Τρίκαλα), όταν επιδικάστηκαν στην Ελλάδα οι ελληνικές επαρχίες της Θεσσαλίας και μέρος της Ηπείρου. Εντόπισε στη Χαλκίδα κάκιστο ρυμοτομικό σύστημα, πολλά μισογκρεμισμένα σπίτια και κεντρικούς δρόμους χωρίς ευθυγράμμιση. Πριν αναχωρήσουν με το ατμόπλοιο «Μπουμπουλίνα» για την Στυλίδα και το Βόλο, συζητήθηκε για πρώτη φορά η μελλοντική σιδηροδρομική σύνδεση Χαλκίδας – Αθήνας, υπό την προϋπόθεση πως η γραμμή Αθηνών – Λαρίσης θα γινότανε ανατολικά του Κιθαιρώνα. Στις 16 του ίδιου μήνα οι Χαλκιδαίοι είδαν για πρώτη φορά το ηλεκτρικό φως, όταν το θωρηκτό «Γεώργιος» κατέφτασε στα νερά του Ευβοϊκού. Γράφει σχετικά ο «Εύριπος»[22]: «παρέστησε θέαμα δια του ηλεκτρικού φωτός εκπεμπόμενο γλυκό και άπλετο από αυτό εκ διαλειμμάτων, φωταγώγησε σχεδόν όλη την πόλιν».
Εκείνη την εποχή, με εντολή της δημοτικής αστυνομίας[23], είχαν μαζευτεί στην εβδομαδιαία αγορά (σημερινή πλατεία αγοράς) σε παραπήγματα εκτός των κρεοπωλείων και τα οπωροπωλεία. Η στενότητα του χώρου, προέτρεψε το δήμαρχο να αποφασίσει άλλο ένα μεγαλεπήβολο έργο του, που ολοκληρώθηκε τη διάρκεια της επόμενης τετραετίας του: την κατασκευή της Δημοτικής Αγοράς. Το Ιανουάριο του 1883, αποφασίστηκε η προέκταση της πλατείας αγοράς και στο δυτικό της τμήμα (προς το σημερινό ΟΤΕ που τότε ήταν τμήμα της τάφρου του Κάστρου), ώστε να τετραγωνιστεί η πλατεία, να δενδροφυτευθεί και να τοποθετηθεί βρύση για τις ανάγκες των εμπόρων.
Το 1880 ξεκίνησε η μερική κατεδάφιση του πρόναου του τεμένους Ουρσί (δείτε εδώ λεπτομέρειες). Έκλεισε στις 29 Ιανουαρίου 1883, έχοντας ληφθεί η απόφαση να χτιστεί στην ίδια θέση νέος ορθόδοξος ναός[24]. Κατεδαφίστηκε ολοκληρωτικά στη τέταρτη θητεία Γαζέπη, το Φεβρουάριο του 1890 και δύο μήνες μετά, στις 20 Μαΐου, παρουσία των αρχών της πόλης και πλήθους Χαλκιδαίων, έγινε η θεμελίωση του σημερινού Αγίου Νικολάου στη θέση του.
Το Ουρσύ τζαμί, όπως ήταν την περίοδο δημαρχίας του Γαζέπη, μετασκευασμένο σε ορθόδοξο ναό του Αγίου Νικολάου. Εικόνα: Etienne Rey, Voyage en Grece et dans le Levant, 1867. Πηγή: «Χαρακτικά της Εύβοιας. Συλλογή Γιάννη Κ. Καράκωστα, Ε.Ε.Σ., Αθήνα 1999».
Τρίτη περίοδος: από 3 Ιουλίου 1883 έως 5 Ιουλίου 1887.
Στις εκλογές που έγιναν στις 3 Ιουλίου 1883[25] ο Ηρακλής Γαζέπης με 1.176 ψήφους επανεξελέγη δήμαρχος Χαλκιδέων, έναντι 748 ψήφων που πήρε ο πολιτικός αντίπαλός του, γιατρός Σπ. Καραναστάσης. Η νέα δημοτική αρχή ορκίστηκε την 1 Οκτωβρίου 1883.
Στο διάστημα της τρίτης θητείας του ολοκληρώθηκε η κατασκευή της δημοτικής αγοράς. Εκεί συγκεντρώθηκαν τα κρεοπωλεία, τα οπωροπωλεία και τα λαχανοπωλεία της πόλης[26]. Τον Απρίλιο του 1884 με πρότασή του Γαζέπη το δημοτικό συμβούλιο έκανε δεκτή την σύναψη δανείου[27] 100.000 δρχ. για την κατασκευή της. Είχε έτοιμα τα σχέδιά και ο αρχικός προϋπολογισμός της άγγιζε τις 80.000 δρχ. Με τα υπόλοιπα χρήματα, υπολόγιζε να κάνει σφαγεία, υπονόμους και αφοδευτήρια στην παραλία. Η μειοδοτική προσφορά για την κατασκευή της, κατακυρώθηκε υπέρ του Γρ. X. Δημητρίου για 80.780 δρχ[28]. Τελικά, ολόκληρο το ποσό του δανείου αξιοποιήθηκε στην ολοκλήρωσή της, γιατί παρουσιάστηκε και το πρόσθετο έξοδο των αποζημιώσεων των παρακείμενων ξένων οικοδομών, της κατεδάφισής τους και της εκχωμάτωσης των θεμελίων τους[29], στον τότε εκεί ψηλό λόφο. Επιπλέον, αρκετά χρήματα κόστισε και η κατασκευή των εκεί υπονόμων που προηγήθηκε.
Η δημοτική αγορά της Χαλκίδας (κατασκευάστηκε 1885-1887 επί Δημαρχίας Ηρακλή Γαζέπη) όπως ήταν το 1889. Φωτογραφικό Αρχείο Ε.Λ.Ι.Α. Ψηφιακή επεξεργασία 2014: Βάγιας Κατσός.
Παράλληλα με το έργο της αγοράς, ο Γαζέπης -υπό την συνεχή πίεση των Χαλκιδαίων και των τοπικών εφημερίδων της εποχής- προωθούσε το ζήτημα της κατεδάφισης των τειχών της πόλης. Βασικό επιχείρημα υπέρ της ήταν η αποταμίευση χρημάτων από την εκποίηση των υλικών της κατεδάφισης, αλλά και η εξασφάλιση οικοπέδων. Στις 11-5-1884, όταν ο πρωθυπουργός Xαρίλαος Τρικούπης πέρασε από τη Χαλκίδα, (με το ατμόπλοιο «Ψαρά»), έχοντας προορισμό τη Θεσσαλία, ο Γαζέπης κατάφερε να του αποσπάσει την υπόσχεση πως μαζί με την διεύρυνση του πορθμού και την ανέγερση φυλακών και στρατώνων, θα διέταζε και την ολοκληρωτική κατεδάφιση των τειχών της Χαλκίδας, παραχωρώντας στον Δήμο τα οικόπεδα που θα ανέκυπταν από το γκρέμισμα. Μαζί με τον Τρικούπη ήταν και ο διευθυντής των έργων διόρυξης του Ισθμού της Κορίνθου, ο Ούγγρος στρατηγός Στέφανος Τύρρ. Ήταν ο άνθρωπος που στην έκθεση για τη διεύρυνση του πορθμού που υπέβαλλε στον πρωθυπουργό λίγο αργότερα, προέβλεπε ρητά πως η κατεδάφιση των δίδυμων μεσαιωνικών πύργων στο μέσο του (Κάστρο Ευρίπου) θα ήταν «εγκληματική και ανώφελη», καθώς η διεύρυνση θα γινόταν μόνο προς την ευβοϊκή πλευρά του Ευρίπου. Δυστυχώς όμως δεν εισακούστηκε. Αντιθέτως, οι επίμονες προσπάθειες του Γαζέπη και του βουλευτή Β. Βουδούρη, συνεπικουρούμενες και από μια έκθεση του φρούραρχου Χαλκίδας Λ. Μυκόνιου, σταδιακά άρχισαν να αποφέρουν το ποθητό -για εκείνους- αποτέλεσμα.
Ο Πρωθυπουργός της Ελλάδας Χαρίλαος Τρικούπης και ο Στρατηγός Στέφανος Τύρρ. Ο πρώτος, υποσχέθηκε τη κατεδάφιση του κάστρου του Ευρίπου. Ο δεύτερος, τόνισε το μάταιο και εγκληματικό της πράξης, αλλά δεν εισακούστηκε.
Επόμενο βήμα ήταν η κατασκευή στρατώνων, για την φιλοξενία μόνιμου στρατοπέδου στην Χαλκίδα, στη θέση των παραπηγμάτων κατά μήκος των παραλιακών τειχών του φρουρίου που λίγα χρόνια πριν χρησιμοποιήθηκαν ως στάβλοι. Αμέσως μετά η κυβέρνηση έστειλε Γάλλους μηχανικούς, για να σχεδιαγραφήσουν τον πορθμό πριν προχωρήσουν οριστικά στη διεύρυνσή του. Εκείνοι υπέβαλαν στον αρχιμηχανικό Γκόκλα δύο διαφορετικές προτάσεις: η πρώτη αφορούσε την κατασκευή μόνιμης γέφυρας ύψους 30 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας, για τη διέλευση των πλοίων. Η δεύτερη πρόταση συσχετιζόταν με την κατασκευή κινητής γέφυρας, διεύρυνση του πορθμού τέσσερα μέτρα και εκβάθυνση του κατά δύο μέτρα περίπου. Όπως όλοι γνωρίζουμε σήμερα, προτιμήθηκε η δεύτερη…
Πέρασαν τρία χρόνια από την ημέρα που ο Τρικούπης έδωσε την υπόσχεση για κατεδάφιση των τειχών στον Γαζέπη και το 1887 δεν είχε ακόμη ξεκινήσει τίποτα. Στη Χαλκίδα μαθεύτηκε το νέο πως τα τείχη του Βόλου ήδη κατεδαφίζονταν, γεγονός που στάθηκε αρκετό για να κάνει τους Χαλκίδαίους να «εκραγούν» από αγανάκτηση. Η εφημερίδα «Εύριπος»[30] έγραψε χαρακτηριστικά: «Από καιρού νομίζομεν ελήφθη απόφασης και για το κατερειπωμένο Φρούριο της Χαλκίδας αλλά όμως, το Φρούριο τούτο, όγκος βαρύς και παντοχόθεν καταρρέον κάθεται επί του στήθους της πόλεως και κινδυνεύει να την καταπνίξει εξ ασφυξίας. Δεν θα μας σώσει κανείς τέλος πάντων από τον εφιάλτη τούτο;»
Το κάστρο της Χαλκίδας. Σε πρώτο πλάνο, ξεχωρίζουν οι δίδυμοι μεσαιωνικοί πύργοι του κάστρου του Ευρίπου. Λεπτομέρεια πανοραμικής φωτογραφίας από τη συλλογή Μ. Γ. Τσαγκάρη. Χρονολογείται μεταξύ 1884-90.
Πράγματι, εκείνη την περίοδο το Κάστρο της Χαλκίδας ήταν εγκαταλελειμμένο στη μοίρα του. Στα ρήγματα που είχαν δημιουργηθεί στα τείχη από τους σεισμούς, είχαν φτιάξει τις φωλιές τους κοράκια και κιρκινέζια, πουλιά που σήμερα έχουν εξαφανισθεί από την πόλη. Στην τάφρο μπροστά από την Κάτω Πύλη (σημερινή διασταύρωση οδών Φαρμακίδου με Βενιζέλου), υπήρχαν στάσιμα νερά που βρωμούσαν και ρύπαιναν την ατμόσφαιρα. Από εκεί ως τη Άνω Πύλη (σημερινή συμβολή οδών Παπαναστασίου και Φαβιέρου), ήταν «γενικός κοπρώνας», καθώς τα απερίφρακτα οικόπεδα είχαν γίνει σκουπιδότοποι. Το ίδιο συνέβαινε και στην πλατεία της γέφυρας («πρόγονος» της σημερινής Αθανάτων) σε βάρος της υγείας των κατοίκων. «Εδώ και είκοσι πέντε χρόνια», γράφει ο «Εύριπος», «το θέρος και το φθινόπωρο, η Χαλκίδα γίνεται γενικό νοσοκομείο». Στον αντίποδα των πιο πάνω, ο δήμαρχος, με την δραστήρια συμπαράσταση του φρούραρχου αντισυνταγματάρχη του 12ου συντάγματος Μυκόνιου[31], εξωράιζαν τις πλατείες φυτεύοντας δέντρα και άνθη. Καθαρίστηκαν και επιχωματώθηκαν οι δρόμοι προς τους στρατώνες και τοποθετήθηκαν στα εκεί παραπήγματα δύο βρύσες. Ο Γαζέπης είχε συγκροτήσει διάφορες επιτροπές για την αποτελεσματική επίβλεψη του δήμου του: δημοτικών σχολείων, Νοσοκομείου, του πορθμού ακόμη και εκκλησιαστικά συμβούλια. Αγόρασε επίσης και νέα πυροσβεστική αντλία – από τις καλύτερες της εποχής. Αντικατέστησε και τα φανάρια στους κεντρικούς δρόμους και τις πλατείες, αν και η αρμόδια υπηρεσία δεν τα άναβε ούτε τακτικά ούτε την οριζόμενη από το Δήμο διάρκεια[32]. Αξίζει να σημειωθεί ότι εκείνη την περίοδο το δημοτικό ταμείο κάλυπτε τους μισθούς του ραβίνου και του δάσκαλου στο ιουδαϊκό σχολείο δίνοντας 30 δραχμές τον μήνα, καθώς η Εβραϊκή κοινότητα αδυνατούσε να τους πληρώσει. Σχετικά με το αποχετευτικό σύστημα ο δήμαρχος φρόντιζε ιδιαίτερα το χειμώνα να ανοίγονται αυλάκια, για να διοχετεύονται τα στάσιμα νερά, κυρίως των ελών κατά μήκος της τάφρου. Ωστόσο, είχε διαφανεί η έλλειψη των υπονόμων και η ανάγκη η Χαλκίδα να αποκτήσει μόνιμο αποχετευτικό δίκτυο. Με την εφαρμογή του νόμου περί Μονοπωλίου του πετρελαίου τον Γενάρη 1885, ο δήμαρχος βρήκε κεντρική αποθήκη για την στέγαση των κιβωτίων πετρελαίου[33]. Ας μην παραλειφθεί ότι η δημοτική αρχή ήταν υπεύθυνη για την προστασία αμπελιών και χωραφιών από τις ακρίδες, που πολλές φορές κατέστρεφαν τη σοδειά. Για την αντιμετώπιση του προβλήματος ο Γαζέπης ανακοίνωσε στους χωρικούς, πως θα πλήρωνε 50 λεπτά την οκά της σκοτωμένης ακρίδας. Η επιτυχία ήταν άμεση: μέσα σε μια μέρα[34] στο δημαρχείο συγκεντρώθηκαν 1.500 οκάδες σκοτωμένης ακρίδας, που τελικά έγιναν τροφή για τα ψάρια!
Τον Δεκέμβριο του 1884 σχεδιάστηκε η διάνοιξη του δρόμου Χαλκίδας – Βάθειας. Την εργολαβία ανέλαβε ο Δημ. Μακρής. Την ίδια χρονιά χτίστηκε το «Κόκκινο Σπίτι» του Μάλλιου[35] στη χερσόνησο του Βορείου λιμανιού, στη θέση παλιού τεκέ και, με προσπάθειες του Νομάρχη Επ. Γόνατά, ιδρύθηκε ο γυμναστικός σύλλογος «Αμφιδάμας»[36]. Στην πλατεία Ομονοίας (Αγίου Νικολάου), λειτουργούσαν δύο «Ωδικά καφενεία» και στον κήπο το εαρινό θέατρο «Μούσα» του Αριστ. Χονδροδημόπουλου[37].
Το Κόκκινο σπίτι στην άκρη της αδιαμόρφωτης ακόμα χερσονήσου του προαστίου της Χαλκίδας, το 1884. Στη φωτογραφία, τα κεραμίδια ακόμη δεν έχουν τοποθετηθεί…
Τέταρτη περίοδος (τελευταία): από 5 Ιουλίου 1887 έως 7 Ιουλίου 1891.
Ο Ηρακλής Γαζέπης με 1.140 ψήφους, πέτυχε για τέταρτη συνεχή φορά να εκλεγεί δήμαρχος[38]. Κύριος αντίπαλος του ήταν ο δικηγόρος Α. Οικονόμου. Η νίκη του αυτή καταλογίζεται διπλή, καθώς κέρδισε πάλι την εμπιστοσύνη των Χαλκιδαίων εν μέσω οικονομικού σκανδάλου που θα αναλυθεί παρακάτω.
Όσα χρόνια διατελούσε δήμαρχος ο Γαζέπης φρόντιζε, εκτός από το να παράγει έργο, να μην αφήσει παιδί αβάπτιστο και ζευγάρι αστεφάνωτο. Λέγεται πως είχε γίνει ο γενικός κουμπάρος των συνδημοτών του! Η πλούσια καταγωγή τού παρείχε την οικονομική δυνατότητα να συνδράμει οικονομικά όποιον συνδημότη του είχε την ανάγκη του και πολλούς εξ αυτών μάλιστα διέτρεφε ισόβια! Έτσι, κατάφερε μέσα σε μια δεκαετία να αποκτήσει τεράστια πολιτική δύναμη («κανόνιζε» ακόμη και τους συνδυασμούς στις βουλευτικές εκλογές), οικοδομώντας ένα απόλυτα φιλολαϊκό προφίλ. Όπως ήταν λοιπόν λογικό, απέκτησε και πολιτικούς εχθρούς, οι οποίοι του κήρυξαν αμείλικτο πόλεμο, προσπαθώντας να αποκλείσουν την υποψηφιότητα του, πριν τις δημαιρεσίες του 1887.
Αυτό προσπάθησαν να το επιτύχουν με τον εξής τρόπο: διόρισαν ως δημολογιστή της Νομαρχίας έναν άνθρωπο δικό τους, τον Αποστόλη Γκορτζή[39], με σκοπό να βρει, να καταλογίσει και να καταγγείλει τις –υποτιθέμενες – καταχρήσεις δημόσιου χρήματος του Γαζέπη. Ο Γκορτζής, μετά από έρευνα, συνέταξε έκθεση για παραβάσεις του λογιστικού νόμου[40]. Στην συνέχεια, ο ανακριτής με βάση την καταγγελία πρότεινε -με πολυσέλιδη έκθεση- την καταδίκη του Γαζέπη, να πληρώσει 140.000 δρχ. για καταχρήσεις στον Δήμο[41] και εξέδωσε ένταλμα συλλήψεώς του. Για να την αποφύγει ο Γαζέπης αναγκάστηκε να κρυφτεί για λίγο και κατόπιν υπέβαλε αίτηση εξαίρεσης των δικαστών στο Πρωτοδικείο. Εκείνο με τη σειρά του απέρριψε την αίτηση του Δημάρχου, την οποία όμως έκανε τελικά δεκτή ο Άρειος Πάγος παραπέμποντας την υπόθεση στο Πλημμελειοδικείο Αθηνών, που βρήκε γελοία την κατηγορία και ακύρωσε το ένταλμα σύλληψης που είχε εκδώσει ο ανακριτής! Η υπόθεση έκλεισε οριστικά ένα χρόνο μετά, τον Ιούνιο του 1888, καθώς με ετυμηγορία του Ελεγκτικού συνεδρίου αθωώθηκε ο Γαζέπης από όλες τις κατηγορίες[42].
Τον Μάρτιο του 1890, ξεκινάει η «εγκληματική» κατεδάφιση του Κάστρου του Ευρίπου. Φωτογραφία: συλλογή Μπάμπη Μάντουκα. Ψηφιακή επεξεργασία 2014: Βάγιας Κατσός.
Η Χαλκίδα εκείνη την περίοδο αριθμούσε 15.718 κατοίκους[43] και στην πόλη παρατηρήθηκε έντονο μεταναστευτικό κύμα. Όσοι μπορούσαν να εξασφαλίσουν τα ναύλα έφευγαν για την Αμερική, γιατί από την κρίση των τελευταίων ετών, οι πολίτες της λιμοκτονούσαν[44]. Την ίδια περίοδο η Φιλαρμονική της φρουράς, «παιάνιζε» τρεις φορές την εβδομάδα εναλλάξ στις πλατείες, υπό τη διεύθυνση του φιλόμουσου Συνταγματάρχη Λ. Μυκόνιου[45]. Τα βράδια οι «κοσμικές» Χαλκιδαίες της εποχής επιδίδονταν στον χορό της μόδας «Αλά τουρλετέ τουρλέ»[46] προκαλώντας και παρεξηγήσεις που οδηγούσαν σε μονομαχίες[47]!
Το Νοέμβριο του 1887 ο Υπουργός Εσωτερικών γνωστοποίησε πως δέχεται ως τις 25 του ίδιου μήνα προσφορές για τα έργα διαπλάτυνσης του πορθμού, συνολικής αξίας 1.100.000 δρχ[48]. Την ίδια χρονιά επιστρώνεται η δημόσια οδός από την Κάτω Πύλη μέχρι την νεόκτιστο αγορά (το πιθανότερο να πρόκειται για τον «πρόγονο» της σημερινής οδού Κριεζώτου, καθώς η Βενιζέλου ήταν ακόμη τάφρος) και δενδροφυτεύεται ο χώρος γύρω από το τούρκικο τέμενος (Μπαϊρακλί) στην πλατεία εμπόρων, όπου γινόταν η εβδομαδιαία αγορά. Ελαφροποινίτες των φυλακών του φρουρίου, με την επίβλεψη του φρούραρχου Λ. Μυκόνιου, έκαναν κοινωφελείς εργασίες[49] και στη Χαλκίδα έφτασε με το οπλιταγωγό «Μπουμπουλίνα» το 7ο πεζικό υπό την διοίκηση του συνταγματάρχη Κ. Χ. Ιωάννου.
Ο χρόνος κύλησε και φτάσαμε στο 1890. Εκείνη τη χρονιά, τον Μάρτιο συγκεκριμένα, ξεκίνησε η εγκληματική κατεδάφιση του Κάστρου του Ευρίπου[50], όπως και το γκρέμισμα μέρους των απέναντι τειχών (Πύλη Αγίας Μαρίνας – τείχη που βρίσκονταν εκεί όπου εντοπίζεται σήμερα το μικρό παρκάκι προ της παλαιάς γέφυρας). Μαζί με αυτά, γκρεμίστηκε και η Οθωνική γέφυρα του 1858, με την προοπτική να δημιουργηθεί νέα και η κίνηση πλέον ανάμεσα στις δύο όχθες εξυπηρετούνταν από «πλωτό πορθμείο» (έως και της 17-4-1896 που εγκαινιάστηκε η νέα «Ιταλική» γέφυρα. Βλ. αναλυτικά, εδώ). Το δημοτικό συμβούλιο, με πρόταση του συμβούλου Ν. Τρεπεκλή, εξέδωσε ψήφισμα με το οποίο εξέφρασε στον Πρωθυπουργό Χ. Τρικούπη την ευγνωμοσύνη των Χαλκιδέων για τα έργα της κατεδάφισης του φρουρίου και της διαπλάτυνσης του πορθμού. Η αρχή του τέλους των τειχών και της τάφρου της Χαλκίδας είχε γίνει…
Τον Αύγουστο 1890, δημοσιεύτηκε το διάταγμα διάλυσης της Βουλής για την διεξαγωγή εκλογών στις 14 Οκτωβρίου. Σχεδόν αμέσως ο Ηρ. Γαζέπης παραιτείται από δήμαρχος Χαλκιδέων προκειμένου να θέσει υποψηφιότητα για την ανάληψη βουλευτικού αξιώματος. Την παραίτησή του έκανε αποδεκτή ο νομάρχης[51] ορίζοντας την 11η Νοεμβρίου ως ημέρα εκλογής νέου δημάρχου. Ο Γαζέπης παρακινούμενος από φίλους του βάζει πάλι υποψηφιότητα, εκλέγεται, αλλά παραιτείται. Είχε πλέον συμπληρώσει 16 χρόνια δημαρχιακής επιτυχημένης θητείας.
Πριν μεταφερθούν το 1906 στη δημοτική αγορά, τα ιχθυοπωλεία βρίσκονταν δίπλα στο κύμα στην παραλία της Χαλκίδας, περίπου εκεί όπου σήμερα βρίσκονται τα «αγάλματα» και το café «Γιώτ». Σε λεπτομέρεια της πανοραμικής φωτογραφίας του 1884-90, διακρίνουμε: 1-2) παλιά ιχθυοπωλεία Χαλκίδας. 3) Ποτοποιία Χατζηπαναγιώτη (σημερινό μέγαρο Κότσικα). 4) Τζαμί Ουρσί (σημερινός Άγιος Νικόλαος).
Τα τελευταία χρόνια του Ηρακλή Γαζέπη
Όταν έγινε δεκτή η παραίτηση του Γαζέπη χρέη δημάρχου ξεκίνησε να εκτελεί Α΄ δημαρχικός πάρεδρος Εμμανουήλ Χύμος. Εκείνη την περίοδο ξεκίνησε η κατασκευή του σημερινού κρηπιδώματος από την προκυμαία μπροστά από τον Άγιο Νικόλαο μέχρι τον παραθαλάσσιο προμαχώνα της Κάτω Πύλης (σημερινό «Στρογγυλό»). Πίσω από τα παραθαλάσσια ιχθυοπωλεία σχηματίστηκε μεγάλη και ωραία παραλιακή οδός, η σημερινή οδός Φαρμακίδου.
Τον Μάρτιο του 1891, με την αρωγή του βουλευτή πλέον Ηρ. Γαζέπη, ψηφίστηκε στην Βουλή πίστωση 500.000 δρχ. για τα έργα του πορθμού. Αυτή ήταν και η τελευταία σπουδαία ενέργειά του. Λίγα χρόνια μετά, στις 17 Αυγούστου 1899, ο Ηρακλής Γαζέπης πέθανε, σε ηλικία μόλις 55 χρόνων, αφήνοντας 10.000 δρχ. για την ανακαίνιση του Δημοτικού Νοσοκομείου. Στον τάφο του, που βρίσκεται μπροστά από το ναό του Αγίου Ιωάννη στο νεκροταφείο της πόλης, υπάρχει μέχρι και σήμερα η προτομή του από λευκό μάρμαρο. Προτομή του, επίσης, υπάρχει δίπλα από τη Μητρόπολη της Χαλκίδας, το Ναό του Αγίου Δημητρίου.
Η προτομή του Ηρακλή Γαζέπη, δίπλα από τη Μητρόπολη της Χαλκίδας.
Παραπομπές
[1] Δημοτική περίοδος από 5-1-1874 έως 8-4-1879: Δήμαρχος Χαλκιδέων: Ηρακλής Ζ. Γαζέπης. Δημαρχικοί πάρεδροι: Δημ. Καραναστάσης, Σπυρ. Σπυρόπουλος, Μιχ. Θεοδώρου, Αντ. X. Αντωνίου ή Καραντώνιας. Δημοτικοί Σύμβουλοι: Μιχ. Ταμβακάς, Αλεξ. I. Οικονόμου, Ζήσης Ιατρός, Αριστ. Διοσκουρίδης, Βασ. Κοροπίτζας, Θεμ. Κακαράς, Αθ. X. Παναγιώτου ή Τσιλιώνης, Αναγν. Δεμερτζής, Αντ. Γεραμάνης, Τάσης Μακρής, Νικ. Καφφετζόγλους. Δημαστυνόμος είναι ο Επαμεινώνδας Χρήστου Παναγιώτου
[2] Το 1874 λειτουργούσαν τέσσερα εργοστάσια στη Χαλκίδα: το κλωστήριο του Σιδερικούδη που τον Ιούνιο 1877 με συνεταίρους τους Αφους Δεδίτση και άλλους επεκτάθηκε σε ατμόμυλο, το ατμομηχανικό κατάστημα οινοπνευματοποιίας Αφων Χατζηπαναγιώτου, του οποίου ο μηχανικός Γ. Λουράτζος είχε φέρει την μηχανή από το Παρίσι, και από τον Μάρτιο 1879 ο ατμόμυλος «Αρέθουσα». Τον Νοέμβριο του 1878 ο I. Κ. Οικονομίδης έκανε αίτηση στην κυβέρνηση να εγκαταστήσει οινοποιία στην τάφρο του ερειπωμένου τότε φρουρίου, έχοντας συμπαραστάτες του σχεδόν όλους τους πολίτες της Χαλκίδας, που μέσω του τοπικού τύπου ανάγκασαν την Βουλή και την κυβέρνηση να του παραχωρηθεί, το «άχρηστο μέρος, προς ανάσταση και σωτηρία του τόπου».
[3] Ψήφισμα Δ.Σ.
[4] Ακόμη και ο Δήμος Μεσσαπίων προσέφερε 2.000 δραχμές για τον ίδιο λόγο.
[5] Εφημερίδα «Εύριπος», αριθμός φύλλου 360 / 10-6-1872.
[6] Μοιράστηκαν περίπου 100 όπλα τύπου Σασεπώ. Αλλά 30 παραχωρήθηκαν στην μοιραρχία για να οπλίζει «τους καθ’ εκάστην υπέρ της ασφαλείας της πόλεως φρουρούντες πολίτες»
[7] Το σπίτι που έγινε στρατιωτικό νοσοκομείο ήταν ιδιοκτησία Γ. Νάνου
[8] Επίσης, προτάθηκε να χρησιμοποιηθούν για παραρτήματά του τα στρατιωτικά παραπήγματα της Αρέθουσας, όταν έφυγε ο στρατός τον Γενάρη 1878 για τις επαναστατημένες περιοχές.
[9] Το έργο ήταν υπό την επίβλεψή του νομομηχανικού Δ. Σούτσου, που προσπαθούσε να συγκεντρώσει το νερό στις πηγές, να το διοχετεύσει στους αγωγούς και να ολοκληρώσει το τμήμα τους μέχρι την πεδιάδα του Πισσώνα. Μέχρι να ολοκληρωθεί το έργο έμενε στους Καθενούς, για να το παρακολουθεί ακατάπαυστα. Τον Δεκέμβριο του 1878 είχαν μείνει μόνο 800 μ. διαδρομής για να φτάσουν στο καθορισμένο σημείο διοχέτευσης του νερού στην πόλη. Γι’ αυτό το πρώτο στάδιο του έργου, το δημοτικό ταμείο είχε ήδη ποσό 450.000 δρχ. κατατιθέμενο στην Τράπεζα. Ο Σούτσος παραιτήθηκε του έργου όταν προκηρύχτηκαν δημοτικές εκλογές στις 8-4-1879, προκειμένου να θέσει υποψηφιότητα για δήμαρχος Αθηναίων. Όρισε όμως αντικαταστάτη του στη διεύθυνση των έργων, τον Αρ. Φαρμακίδη και διαβεβαίωσε τους Χαλκιδέους ότι θα αποπερατώσει το έργο, άσχετα από το αποτέλεσμα των εκλογών, τις οποίες τελικά κέρδισε.
[10] Ένα χωρίς προστατευτικό χείλος στο Μπαϊρακλί τζαμί της εβδομαδιαίας αγοράς και ένα στο φρούριο.
[11] Πρώτο γεωργικό συμβούλιο Εύβοιας. Τακτικά μέλη: Δημ. Κριεζώτης, Β. Βουδούρης, Εμ. Στεφανίδης, Θεμ. Ταμβακάς, Αν. Βαρατάσης, Μ. Αβέρωφ, Χρ. Δούμας, Κιμ. Χριστοδούλου, Αλ. Πετσάλης, Μιχ. Μόστρας. Αναπληρωματικά μέλη: Ελ. Κοντόσταυλος, Κ. Επκρανίους και Μ. Κ. Σκαρέτζος.
[12] Υποψήφιοι στις εκλογές του 1879 δήλωσαν ο δήμαρχος Ηρ. Γαζέπης, ο Χαρ. Περδικάρης, ο Δ. Κατσικόγιαννης, ο γιατρός Σπ. Πεσματζόγλου και ο Γ. Λαχανάς.
[13] Δημοτική περίοδος από 8-4-1879 – 3-7-1883: Δήμαρχος Χαλκιδέων: Ηρακλής Ζ. Γαζέπης. Δημαρχικοί πάρεδροι: Κων.Μεταξάς ή Βουβαγγελής, Δημ. Καραναστάσης, Δημ. Καραντώνιας, Σπυρ. Α. Σπυρόπουλος. Δημοτικοί Σύμβουλοι: Αθαν. Χατζή Παναγιώτου, Νικ. Π. Γεωργίου ή Σιμονοβίκης, Νικ. Τρεπεκλής, Δημ. Κριεζώτης (πρόεδρος), Αχιλ. Ηλιάδης, Βελισ. Οικονόμου, Δημ. Παναγής, Αριστ. Σταμάτης, Παύλος Ν. Παύλου, Παναγ. Χαλιούλιας, Ηρ. Φίλων, Χρ. Κίτσος Δ. Μαργαρίτης. Στην πρώτη συνεδρίαση εκλέχτηκε πρόεδρος Δ.Σ. ο Δημ. Κριεζώτης.
[14] Σύμφωνα με τον Ελευθέριο Ιωαννίδη «στον Δημοτικό Προϋπολογισμό του έτους 1892 και στο κεφάλαιο Η΄ “Χρέη”, έχει αναγραφεί πίστωση για “οφειλόμενα ενοίκια δημαρχιακού και αστυνομικού Καταστήματος των ετών 1889, 1890 και 1891 εις τέως δήμαρχον Ηρακλήν Γαζέπην”. […] Το Σεπτέμβριο του 1891 -επί δημαρχίας Νικόλ. Φαρμακίδη- το Δημαρχείο Χαλκίδος μεταφέρεται στην οικία της Αικατερίνης Παπαναστασίου, τη θέση της οποίας δεν έχω εξακριβώσει [Αναφέρεται η μίσθωση στην 11/182 απόφαση του Δημοτ. Συμβουλίου.], ως το 94». «1836 – 2000, η ιστορία του Δήμου Χαλκιδέων», Ελευθέριος Ιωαννίδης. Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών – τμήμα Χαλκίδας, 2002.
[15] Η διακοπή είχε γίνει λόγω έλλειψης νερού μετά από πολύμηνη ανομβρία που είχε ξεράνει τα ρεύματα, αλλά και τα πηγάδια της πόλης. Μόνο ο Λήλας είχε λίγο νερό σε ορισμένα σημεία του.
[16] Υπο την επίβλεψη του I. Σουμαρίπα.
[17] Αποτελούμενο από τους Δ. Στεφάνου νομαρχούντα, Κ. Φλέγγα νομομηχανικό και Ν. Λύσιππο λοχαγό μηχανικό εισηγητή.
[18] Κατακυρώθηκε υπέρ του Περ. Κυριάκού, καθηγητή της Πολυτεχνικής Σχολής Αθηνών.
[19] Εθνική Τράπεζα, 24-12-1880.
[20] Εθνική Τράπεζα, 24-2-1883.
[21] Υπό την επιτήρηση των Ν. Ζορμπά λοχαγού, Ν. Βάρβογλη υπολοχαγού του πυροβολικού και I. Μάγγελ υπασπιστή του φρουραρχείου.
[22] Εφημερίδα «Εύριπος», αριθμός φύλλου 823 / 27-6-1881.
[23] Αστυνόμος Κ. Λαμπρόπουλος.
[24] Ήταν ντροπή για τους Χαλκιδέους, να τους βλέπουν οι ξένοι να εκκλησιάζονται στο κέντρο της Χαλκίδας μέσα σ’ ένα τζαμί, καθώς το Ουρσί από τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια λειτουργούσε ως χριστιανικός ναός. Σύμφωνα με την εφημερίδα «Εύριπος» στο φύλλο 909 / 12.3.1883 γίνεται αναφορά για ανάθεση εκπόνησης των σχεδίων του νέου ναού στον Τσίλλερ, που υποβλήθηκαν στο δημοτικό συμβούλιο για έγκριση ώστε να δημοπρατηθεί η κατασκευή του. Τελικά ο ναός όπως ξέρουμε κτίστηκε πολύ αργότερα, τα εγκαίνια έγιναν το 1902, και οπωσδήποτε όχι πάνω στα σχέδια του Τσίλλερ.
[25] Δημοτική περίοδος από 3 Ιουλίου 1883 – 5 Ιουλίου 1887: Δήμαρχος Χαλκιδέων: Ηρακλής Ζ. Γαζέπης. Δημαρχικοί πάρεδροι:Κων. Μεταξάς η Βουβαγγέλης, Εμ. X. Χύμος, Χρ. Οικονομόπουλος, Βεν. Β. Χαχαμάκης, Ζήσης Γ. Μηλιάς, I. Ζερλής, Σπ. Σπυρόπουλος. Δημοτικοί Σύμβουλοι: Νικ. Αγγ. Μεταξάς, Αγγελέτος Δ. Αγγελέτου, Νικ. Τρεπεκλής, Αθαν. Παναγιώτου, Γ. Κεφαλάς, Ν. Α. Παπαγεωργίου Σιμονοβίκης, Εμμ. Γ. Αναστασίου, Ιω. Β. Μάλλιος, Αντων. Θ. Χαϊνάς, Αριστ. Σ. Σταματίου, Αχιλ. Ηλιάδης (πρόεδρος) Δημ. Γ. Δημητρίου ή Αλιφαρμάκης, Γ. Π. Κακαράς, Χρ. ή Κίτσος Μαργαρίτης, Δημ. Κατσικόγιαννης, Στεφ. Αντωνίου, Βασ. Λεμπέσης, I. Μιχελής ή Χασάπης. Πρόεδρος του Δημ. Συμβουλίου ήταν ο Αχιλ. Ηλιάδης, γιατρός των φυλακών Χαλκίδας (ο οποίος αργότερα αντικαταστάθηκε από τον Σπ. Καφφετζόγλου).
[26] Στη δημοτική αγορά μεταστεγάστηκαν αργότερα και τα ιχθυοπωλεία, με την υπ΄αριθ. 284 / 13-9-1906 απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου.
[27] Το δάνειο για τη δημοτική αγορά έγινε από την Εθνική Τράπεζα. Εγκρίθηκε στις 6 Οκτώβρη 1884 με τόκο 7% και ορίστηκε να αποταμιευθεί με εξαμηνιαίες δόσεις. Τον Φλεβάρη, της επόμενης χρονιάς, έγινε η εκταμίευση του πρώτου ποσού.
[28] Καθώς ο Δήμος ήταν επιβαρυμένος και με άλλα δάνεια για την ύδρευση, ο δημοτικός σύμβουλος Αρ. Σταμάτης πρότεινε να χρησιμοποιηθούν μόνο οι 20.000 δρχ. από το δάνειο για την επισκευή της παλιάς Αγοράς. Από τα υπόλοιπα, ένα ποσό να δινόταν, για να γίνουν υπόνομοι και τα χρήματα που θα περίσσευαν να επιστρέφονταν στην Τράπεζα για να μην επιβαρύνεται ο Δήμος με τοκοχρεολύσια, καθώς ο προϋπολογισμός του για το 1885 παρουσίαζε έλλειμμα 1.300 δρχ. Άλλη πρόταση, αν το δημοτικό συμβούλιο επέμενε να γίνει καινούργια Αγορά, ήταν αυτή να κατασκευαστεί στην πλατεία της Κάτω Πύλης, στην ευρύτερη περιοχή των σημερινών δικαστηρίων, που είχε τότε παραχωρηθεί στο Δήμο από το Κράτος. Καμία όμως από τις δύο αυτές προτάσεις δεν έγινε δεκτή και η Αγορά κατασκευάστηκε σύμφωνα με την αρχική πρόταση Γαζέπη.
[29] Κυρίως του οικοπέδου του Δ. Κριεζώτη.
[30] Εφημερίδα «Εύριπος», αριθμός φύλλου 1109 / 27.3.1886.
[31] Κατά την διάρκεια της εμποροπανήγυρης της Αγ. Παρασκευής, έβαζε την στρατιωτική μουσική να παίζει κάθε απόγευμα στην πλατεία της αγοράς με αρχιμουσικό τον Γουβέλη.
[32] Επίσης, τοποθέτησε καινούργια φανάρια στα κρηπιδώματα του πορθμού, για να βοηθάνε τον «διάπλου των πλοίων την νύκτα».
[33] Υπήρχε και κεντρικό εργοστάσιο κοπής καπνού που το διηύθυνε ο Ν. Κωνσταντινίδης (αργότερα ο Γ. Χατζημελέτιος).
[34] 18-5-1884, όπως μας πληροφορεί η εφημερίδα «Εύριπος» της 19-5-1884.
[35] Εκείνη τη περίοδο, ο ατμόμυλος «Αρέθουσα» υπό την διεύθυνση του Μάλλιου, είχε πάψει να λειτουργεί για οικονομικούς λόγους. Βγήκε λοιπόν τον Απρίλη 1884 σε δημοπρασία και τον πήραν οι I. Αλεξίου, Νικ. Σταμέλος και Ιπποκρ. Δροσόπουλος και άρχισε να λειτουργεί υπό την διεύθυνση του τελευταίου.
[36] Ο γυμναστικός σύλλογος «Αμφιδάμας» είχε το όνομα τους αρχαίου βασιλιά της Χαλκίδας που έπεσε σε μάχη κατά των Ερυθραιών. Προς τιμή του, άλλοτε γίνονταν και αγώνες, που είχε αριστεύσει μάλιστα σαν ποιητής ο Ησίοδος.
[37] Εκεί, ο δραματικός θίασος του Αλεξιάδη «δίδαξε επί σκηνής» το καλοκαίρι του 1884 τα περισπούδαστα εκλεκτά δράματα: «Ιωσίας, ο ακτοφύλαξ», «Γουλιέλμος ο αχθοφόρος», «Ρακοσυλλέκτης». Η κόρη του ρακοσυλλέκτου», «Σουζάνα Ίμβερτ», «Περιπεσούσα γυνή», «Οθέλλος» κ.ά.
[38] Δημοτική περίοδος από 5-7-1887 έως 7-7-1891: Δήμαρχος Χαλκιδέων: Ηρακλής Ζ. Γαζέπης. Δημαρχικοί πάρεδροι: Εμ. Χύμος, Ζήσης Μήλιος. Δημοτικοί σύμβουλοι: Θ. Μπαταργιάς, Δ. Δεμερτζής, Α. Κυριαζόπουλος (πρωτοκολλιστής), Ν. Κοσώνας, Αλεξ. Χαραλαμπίδης, Αλ. Τζαπέτας, Δ. Παναγής, Χρ. Μαργαρίτης, Α. Ζήσης, Μιχ. Καλλίας (πρόεδρος), Αρ. Σταμάτης, Ν. Τρεπεκλής, Εμμ. Αναστασίου, Κούτρας, Νικ. Καλλιμάνης, Γ. Κεφάλας, Π. Χαϊνάς. Ο Ν. Γκανάς άνδρας «δοκιμασμένος στη ικανότητα και τιμιότητα» προσλαμβάνεται σαν δημογραμματέας και ο Κ. Φιλάρετος δημαστυνόμος.
[39] Πριν, χρέη δημολογιστή εκτελούσε ο Γ. Σάββας.
[40] Έλειπε κάποιο χαρτί ή γιατί κάποιο δικαιολογητικό στα χρηματικά εντάλματα ήταν λάθος αντί άλλου. Επίσης, τον κατηγορούσε για τους απολογισμούς του 1884-85, ότι ξόδεψε χρήματα του Νοσοκομείου για άλλες ανάγκες του Δήμου, πράγμα που γινόταν από την σύσταση του Νοσοκομείου επί Βελισσαρίου και ότι δεν εισέπραξε τα καθυστερούμενα του Δήμου από το 1843 μέχρι τότε.
[41] Απόφαση επικυρωμένη και από το νομάρχη Επ. Γονατά.
[42] Ο Γαζέπης ζήτησε κατόπιν από την Νομαρχία την αναθεώρηση των αποφάσεων για τους απολογισμούς της διαχείρισης του Δήμου για τα έτη 1884, 1885.
[43] Κατά την απογραφή του 1889.
[44] Μόνο τέσσερα εργοστάσια λειτουργούσαν και συντηρούσαν ορισμένους εργάτες. Μάλιστα το κλωστήριο (ΑΒΕΝΑ), απασχολούσε αρκετές γυναίκες αλλά και αυτό αγωνιζότανε «τον περί υπάρξεως αγώνα, ένεκα ελλείψεως κεφαλαίου και των βαρέων φόρων» «Παλίρροια» φ. 328 / 29-10-1887.
[45] Δυστυχώς η Χαλκίδα στερήθηκε σύντομα τις φροντίδες του φιλόμουσου συνταγματάρχου Λ. Μυκόνιου, καθώς τον Γενάρη του 1890 διατάχθηκε να μετακινήσει το σύνταγμά του (2ο πεζικό) στην Λαμία, μετά από συντονισμένες προσπάθειες των βουλευτών Φθιώτιδος και Φωκίδος με μόνο σκοπό της απόλαυσης της λαμπρής μουσικής του!
[46] Εφημερίδα «Παλίρροια» φ. 322 / 10-9-1887.
[47] Όπως αυτή που «παρ’ ολίγον να λάβη χώρα (στην πλατεία Ομονοίας) μεταξύ του δεινού σκοπευτή Αντ. Φιλιππαίου και τινός νεανίου Δ. Θ. παρευρισκομένων των μαρτύρων και των ιατρών» γεγονός που κάκισαν οι δημοσιογράφοι της εποχής διότι «αι μονομαχίαι δέον να γίνωνται καθ’ ώραν πρωινήν και μακράν της πόλεως».
[48] Αυτά περιελάμβαναν: Α) τμήμα εκχωματισμών και εκσκαφών 602.810. Β) τμήμα λιθοδομών 161.480. Γ) και Δ) τμήμα ξυλείας και σιδήρων 114.544. Ε) τμήμα διαφόρων έργων και υλικών 132.000. Απρόβλεπτες δαπάνες 89.166. Σύνολο: 1.100.000.
[49] Διορθώνουν τους κυριότερους δρόμους του Κάστρου και περιφράττουν ανοικτά οικόπεδα και φτιάχνουν την πλατεία αληθινό περιβολάκι με καθίσματα, μαρμάρινα τραπέζια, περιποιημένα δένδρα και άνθη, και εξάγωνη μαρμάρινη εξέδρα για την φιλαρμονική.
[50] Εφημερίδα «Παλίρροια», αριθμός φύλλου 46 / 17-3-1890.
[51] Με την 5235 / 6-9-1890 απόφασή του.