Βάγιας Κατσός
40 άγνωστες εικόνες της πόλης από το 1838 και τα νέα ιστορικά συμπεράσματα που εξάγονται μέσα από τη μελέτη τους.
Πηγές:
«Sketches and Measurings», Margit Bendtsen. Danish Architects in Greece 1818 – 1862. Royal Danish Academy of Fine Arts, Copenhagen 1993.
Sketchbook: The Danish National Art Library.
Ιδιαίτερες ευχαριστίες στον καθηγητή αρχιτεκτονικής Σταύρο Μαμαλούκο για την αποστολή του sketchbook με τα σκίτσα του Κριστιάν Χάνσεν από τη Χαλκίδα στο email μου, προς έρευνα και δημοσίευση στο Square.gr – History.
Διαβάστε το πρώτο μέρος.
Διαβάστε στο πρώτο μέρος ποιος ήταν και πότε ακριβώς ήρθε στη Χαλκίδα ο Κρίστιαν Χάνσεν (Christian Hansen) και δείτε τα πρώτα σκίτσα. Δεύτερο μέρος:
Η πλατεία εβδομαδιαίας αγοράς και μια άγνωστη ως σήμερα οχύρωση στη γέφυρα της Άνω Πύλης.
«Θέα από την πόλη» αναφέρει στη λεζάντα του συγκεκριμένου σχεδίου η έκδοση για τους Δανούς αρχιτέκτονες του 19ου αιώνα που επισκέφθηκαν την Ελλάδα. Η διεισδυτική ματιά όμως του καθηγητή αρχιτεκτονικής Σταύρου Μαμαλούκου εντόπισε αρχικά πως σε αυτό το σκίτσο βλέπουμε την πλατεία εβδομαδιαίας αγοράς, ενημερώνοντας με σχετικά μέσω email, δίνοντας το έναυσμα για περαιτέρω παρατήρηση ώστε να εξαχθούν και τα υπόλοιπα πολύτιμα μυστικά του!
Έτσι, ακόμη πιο συγκεκριμένα, αριστερά βλέπουμε το Μπαϊρακλί τζαμί με το μιναρέ του. Το τέμενος αυτό στα 1838 ήταν το μοναδικό στη Χαλκίδα όπου ακόμη λειτουργούσε για τους μουσουλμάνους πιστούς της πόλης (βλ. περισσότερα εδώ). Δεξιά, βλέπουμε τον Οθωμανικό πύργο του ρολογιού, που σήμερα είναι γνωστός στους Χαλκιδαίους ως «η σειρήνα», καθώς από το 1940 έως πρόσφατα έπαιζε τον άχαρο ρόλο ειδοποίησης της πόλης από πολεμικούς κινδύνους. Προσεκτική παρατήρηση φωτογραφίας του 1889, από παρόμοιο σημείο λήψης, όπως και η επαλήθευση της οπτικής γωνίας στο χάρτη της πόλης, επιβεβαιώνουν τη θέση όπου βρισκόταν ο Χάνσεν όταν σχεδίαζε (φωτό 6). Στο σκίτσο όμως, εντύπωση προκαλεί και το πλαίσιο της θέας, που μαρτυρά πως έγινε μέσα από μια πόρτα. Η αρχική σκέψη, πως το σχέδιο έγινε μέσα από την Άνω Πύλη, απορρίφθηκε χωρίς δεύτερη σκέψη, καθώς: Α) Θα έπρεπε να φαίνεται μπροστά της η γέφυρα της Άνω Πύλης και Β) Μία φωτογραφία καθώς και το πολεοδομικό σχεδιάγραμμα του 1840 φανερώνουν πως η Άνω Πύλη είχε βόρειο προσανατολισμό και όχι βορειοανατολικό, όπως το σχέδιο του Χάνσεν. Την απάντηση στο αίνιγμα αυτό δίνει χαρακτικό από την περίοδο 1810-14[1] (φωτό 7) απ’ το οποίο εξάγεται για πρώτη φορά, συνδυαστικά και με το σκίτσο του Χάνσεν, μία νέα και ιδιαίτερα πολύτιμη πληροφορία για την ιστορία των τειχών της Χαλκίδας: Στη βορειοανατολική κατάληξη της γέφυρας της άνω πύλης υπήρχε οχυρωματική κατασκευή με πύλη. Ο μικρός αυτός προμαχώνας κατεδαφίστηκε σε άγνωστη χρονική περίοδο και σίγουρα προ των ετών 1860-70, καθώς τίποτα δεν μαρτυρά την παρουσία του στην πανοραμική φωτογραφία εκείνης της περιόδου (φωτό 8). Μένει στο μέλλον η αρχαιολογική σκαπάνη να επιβεβαιώσει την ύπαρξη του μικρού αυτού οχυρωματικού περιβόλου.
Φωτό 6: Η οπτική γωνία που είχε ο Χάνσεν όταν σχεδίαζε το σκίτσο στο 24ο δισέλιδο του sketchbook, πάνω σε εφαρμογή του πολεοδομικού διαγράμματος του 1840 σε σύγχρονο χάρτη της πόλης.
Φωτό 7: Εντός κόκκινου κύκλου, η άγνωστη ως σήμερα οθωμανική οχυρωματική κατασκευή, που φαίνεται να υπήρχε στη βορειοανατολική κατάληξη της γέφυρας της άνω πύλης και επιβεβαιώνεται από το σκίτσο του Χάνσεν.
Φωτό 8: Στην πανοραμική φωτογραφία των ετών 1860-70, που εδώ βλέπουμε λεπτομέρεια της, δεν υπάρχει κανένα οχυρωματικό έργο στην βορειοανατολική κατάληξη της γέφυρας της Άνω Πύλης. Εντός κύκλου η μοναδική φωτογραφική απεικόνιση της άνω πύλης, όπου φαίνεται ξεκάθαρα ο βόρειος προσανατολισμός της. Επίσης, εντός κύκλου μικρό φυλάκιο στις επάλξεις, με το οποίο θα ασχοληθούμε παρακάτω. Πηγή: Προσωπική συλλογή Ε. Ιωαννίδη. Ψηφιακή επεξεργασία: Β. Κατσός.
25ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, δεξιά: «Οθωμανική κρήνη», η περιγραφή στην έκδοση της Ακαδημίας της Κοπεγχάγης. Πιθανότατα πρόκειται για την κρήνη που βρίσκεται ως και σήμερα μπροστά από το τζαμί Εμίρ Ζαδέ. Κατασκευάστηκε στα 1623-1624, από τον καπουδάν πασά Χαλίλ. Βλ. περισσότερα, εδώ.
26ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, δεξιά: Θέα των βορειοδυτικών τειχών της Χαλκίδας, του κάστρου στον Εύριπο και των εκατέρωθεν Οθωμανικών γεφυρώσεων του, από το προάστιο της πόλης.
Θέα των τειχών της Χαλκίδας, του κάστρου στον Εύριπο και μια άγνωστη ξύλινη κατασκευή στη γέφυρα της βοιωτικής ακτής.
Για να γίνει κατανοητό το σημείο όπου βρισκόταν ο Χάνσεν όταν ζωγράφιζε το σκίτσο στο 26ο δισέλιδο, φανταστείτε πως βρίσκεστε σήμερα περίπου μπροστά από το μέγαρο Κότσικα στη Χαλκίδα και κοιτάτε προς τη μεριά της γέφυρας. Αν τώρα με μια χρονομηχανή γυρίζατε το χρόνο στα 1838 θα βλέπατε μπροστά σας ό,τι και στο 26ο δισέλιδο του νεοκλασικιστή αρχιτέκτονα.
Την περίοδο εκείνη, όπως σήμερα μας είναι γνωστό, περίπου σε αυτό το σημείο του προαστίου υπήρχαν δύο ξύλινες αποβάθρες, οι οποίες το 1881 αντικαταστάθηκαν από το σημερινό κεφαλόσκαλο του Αγίου Νικολάου, που κατασκεύασε ο τότε δήμαρχος της πόλης Ηρακλής Γαζέπης. Εκεί άραζαν οι ψαράδες τα καΐκια τους, εκεί άφηναν οι βαρκάρηδες όσους κατέβαιναν από τα πλοία που αγκυροβολούσαν στο βόρειο λιμάνι. Το μικρό ξύλινο οίκημα που φαίνεται άκρη δεξιά πάνω σε ξύλινα υποστυλώματα είναι τμήμα του Οθωμανικού τελωνείου, όπως αυτό φαίνεται ολόκληρο σε γκραβούρα του Φέρντιναρτ Μπάουερ (Ferdinand Bauer) από πέρασμα του από τη Χαλκίδα την 1-8-1787 (φωτό 9). Αμέσως μετά βλέπουμε τα τείχη της Χαλκίδας, που καταλήγουν στη διαστάσεων μόλις δέκα μέτρων γέφυρα που τα ένωνε με το κάστρο στον Εύριπο. Δεξιά του κάστρου βρίσκεται η δεύτερη γέφυρα του πορθμού που το συνέδεε με τη Βοιωτική ακτή. Η συγκεκριμένη γέφυρα ήταν πέτρινη και πεντάτοξη, όπως μαρτυρούν γκραβούρες, αρχιτεκτονικά και τοπογραφικά σχέδια προ του 1838 (βλ. περισσότερα εδώ). Μόνο που στο σχέδιο του χάνσεν απεικονίζονται οι τρεις πρώτες καμάρες και αμέσως μετά, δεξιά, μια ξύλινη πάνω της κατασκευή. Ακριβώς την ίδια πρόχειρη κατασκευή εντοπίζουμε και σε ακόμη δύο γκραβούρες, από το μουσείο Μπενάκη[2], περίπου της ίδιας περιόδου, κάτι που αποκλείει το ενδεχόμενο του τυχαίου ή του σχεδιαστικού λάθους. Ήταν ένα τμήμα υπο επισκευή μετά από κατάρρευση της γέφυρας, ή έργα που γίνονταν στα πλαίσια συντήρησης; Άγνωστο. Ήταν ξύλινη και μετακινούμενη κατασκευή, όπως η αντίστοιχη στην Ευβοϊκή ακτή, η οποία για άγνωστο χρονικό διάστημα εξυπηρετούσε την προβληματική –τότε- ναυσιπλοΐα στον πορθμό; Απίθανο, καθώς το συγκεκριμένο σημείο είχε βάθος μόλις 90 πόντους. Υπάρχει πιθανότητα να ήταν υπό γενική κατεδάφιση η πεντάτοξη Οθωμανική γέφυρα στα 1838 και αυτό που βλέπουμε να ήταν μια πρόχειρη κατασκευή διεκπεραίωσης στη στεριά; Αποκλείεται. Οι εργασίες κατασκευής της νέας «μικρής», όπως την αποκάλεσαν, τρίτοξης Οθωνικής γέφυρας που την αντικατέστησε ξεκίνησαν το 1856 και ολοκληρώθηκαν το 1857, οπότε ήταν ακόμη πολύ νωρίς για κάτι τέτοιο. Όπως γίνεται κατανοητό, χωρίς περαιτέρω στοιχεία δεν είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα. Οπότε οι απαντήσεις μένει να δοθούν από τη μελλοντική έρευνα.
Φωτό 9: Χαρακτικό του Αυστριακού ζωγράφου Φέρντιναρτ Μπάουερ (1760 – 1826), από επίσκεψη στη Χαλκίδα την 1 Αυγούστου 1787. Εντός κύκλου, κάποιος βοηθητικός χώρος του οθωμανικού τελωνείου, που επίσης βλέπουμε στο 26ο δισέλιδο του sketchbook του Χάνσεν, δεξιά. Βιβλιοθήκη Μπόντλιαν, πανεπιστήμιο Οξφόρδης.
26ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, αριστερά: Πρόχειρη απεικόνιση βεράντας οθωμανικού αρχοντικού στην αγορά της πόλης.
26ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, δεξιά: Γενική άποψη διώροφου αρχοντικού, από το οποίο πιθανότατα προέρχεται η λεπτομέρεια που είδαμε πριν, καθώς βρίσκονται στο ίδιο δισέλιδο. Κρίνοντας από το μέγεθος, πιθανότατα βρισκόταν σε κάποιο σημείο γύρω από την πλατεία Πεσόντων Οπλιτών, μπροστά από το τζαμί Εμίρ Ζαδέ.
27ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, δεξιά: «Τζαμί με μιναρέ», η μόνη επεξήγηση στην έκδοση της Ακαδημίας της Κοπεγχάγης. Πιθανότερα βλέπουμε την πίσω πλευρά του Μπαϊρακλί τζαμί, το οποίο βρισκόταν εκεί όπου σήμερα το βορειοανατολικό τμήμα της πλατείας αγοράς.
28ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, δεξιά (1): Λεπτομέρεια πάνω μέρος μιναρέ. 29ο δισέλιδο, δεξιά (2): Λεπτομέρεια βάσης μιναρέ. 30ο δισέλιδο, δεξιά (3): Λεπτομέρεια πάνω μέρος μιναρέ. 32ο δισέλιδο, δεξιά (4): Εξαιρετικά πρόχειρο σχέδιο τεμένους με μιναρέ. Πιθανότατα και τα τέσσερα αυτά σκίτσα προέρχονται από το Μπαϊρακλί τζαμί της εβδομαδιαίας αγοράς, κρίνοντας από: Α) Τη συνέχεια στις σελίδες. Β) Τη θέση του μιναρέ. Γ) Τις σκάλες, καθώς το τζαμί Εμίρ Ζαδέ έχει δύο εκατέρωθεν στην μπροστινή του μεριά, και όχι δύο (ή τρεις, καθώς δε φαίνεται η άλλη πλευρά), εκ’ των οποίων η μία να είναι κεντρική.
31ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, δεξιά: Οθωμανική επιτύμβια στήλη, σε αταύτιστο σημείο, πιθανότατα σε κάποιο μουσουλμανικό χώρο ταφής ή τέμενος της πόλης. Παρόμοια στήλη σήμερα φιλοξενείται στη μόνιμη έκθεση γλυπτών στο κάστρο του Καράμπαμπα (φωτό 10).
Φωτό 10: Κλασική Οθωμανική επιτύμβια στήλη του 16ου – 19ου αιώνα, ανάλογη αυτής που σχεδίασε ο Χάνσεν. Η επιγραφή αυτή τοποθετήθηκε στον τάφο του φρούραρχου της Χαλκίδας Εμπού Μπεκίρ Πασά από τη σύζυγο του, Ζιμπά, όταν εκείνος πέθανε στις 18 Φεβρουαρίου 1815. Μόνιμη έκθεση γλυπτών στον προμαχώνα του κάστρου στον Καράμπαμπα. Φωτογραφία: Β. Κατσός.
33ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, δεξιά: Παραδοσιακό οθωμανικό διακοσμητικό μοτίβο. Πιθανότατα ο Χάνσεν το είδε σε κάποιο υφαντό χαλί ή κιλίμι, του έκανε εντύπωση και το αντέγραψε βιαστικά. Ανάλογα σχέδια συναντάμε επίσης σε οροφές, πατώματα, εξώφυλλα βιβλίων, κτλ.
34ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, δεξιά: Το σκίτσο αυτό θυμίζει αρχιτεκτονική κάτοψη. Σε συνδυασμό δε με την αναγραφή «apano porta kaffene» οδηγεί στην σκέψη πως αποτελεί σκαρίφημα κτηρίου ή οχύρωσης στην άνω πύλη. Μια προσεκτική ματιά στο αυθεντικό πολεοδομικό διάγραμμα του 1840 όμως δεν φανερώνει κάτι αντίστοιχο σε οποιοδήποτε σημείο του κάστρου της Χαλκίδας. Οπότε, παραμένει αταύτιστο.
35ο και 36ο δισέλιδο, κενά. 37ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, αριστερά: Βιαστικό προσχέδιο καθιστού Έλληνα ή Οθωμανού κατοίκου.
37ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, δεξιά: Τελικό σκίτσο Έλληνα ή Οθωμανού κατοίκου. Το πιθανότερο πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο με το προηγούμενο σχέδιο, καθώς και τα δύο βρίσκονται στο ίδιο δισέλιδο.
38ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, αριστερά: Η άνω πύλη, ο ομώνυμος προμαχώνας και η γέφυρας της με τη ξύλινη κινητή κατάληξη της.
Η μοναδική κοντινή απεικόνιση της Άνω Πύλης και νέα συμπεράσματα για τη γέφυρα της.
Το σκίτσο του Χάνσεν που βρίσκεται στο 38ο δισέλιδο αποτελεί ένα μοναδικό, πολύτιμο και αξιόπιστο τεκμήριο από μία περιοχή των οχυρώσεων της Χαλκίδας όπου ως σήμερα δεν είχαμε κοντινή εικόνα: Την Άνω Πύλη, τον προμαχώνα και τη γέφυρα της, που βρισκόταν εκεί όπου σήμερα η συμβολή των οδών Φαβιέρου και Παπαναστασίου.
Την ταύτιση του σχεδίου με το σημείο αυτό έκανε πρώτος ο καθηγητής αρχιτεκτονικής Σταύρος Μαμαλούκος, ο οποίος και με ενημέρωσε σχετικά μέσω email, δίνοντας μου τη σκυτάλη της περαιτέρω έρευνας. Πράγματι, το κυλινδρικό σχήμα του οχυρωματικού όγκου, το σημείο όπου βρίσκεται η πύλη, όπως και το μικρό φυλάκιο (φωτό 8) στην κορυφή των επάλξεων που βλέπουμε πάνω αριστερά, σε συνδυασμό με την εύρεση της οπτικής γωνίας που είχε ο Χάνσεν όταν ζωγράφιζε (φωτό 11), επιβεβαιώνουν τον ισχυρισμό. Από το σκίτσο αυτό προκύπτει και μια νέα πληροφορία, που καταγράφεται για πρώτη φορά: Η πέτρινη, τρίτοξη γέφυρα της άνω πύλης κατέληγε σε μια ξύλινη κινητή γέφυρα, μήκους 4,28 μέτρων[3]. Το λεπτό σχήμα της γέφυρας όπως και οι δύο κάθετες χαράξεις πάνω από την πύλη, για τις αλυσίδες όπου την τραβούσαν πάνω, μαρτυρούν την ύπαρξη αναδιπλούμενης γέφυρας (ανάλογη βλ. φωτό 12). Η απουσία στο σκίτσο των παρελκυστικών αλυσίδων και των ξύλινων σκελών τους φανερώνει πως πιθανότατα είχαν αφαιρεθεί, αφήνοντας τη γέφυρα μόνιμα κατεβασμένη, άγνωστο από πότε, καθώς στα 1838 δεν υπήρχε πια πολεμική απειλή. Όπως προκύπτει από ανάλογη παρατήρηση οπτικού υλικού, καθώς δεν υπάρχουν σχετικές βιβλιογραφικές αναφορές, κινητές ξύλινες Οθωμανικές γέφυρες υπήρχαν επίσης: Α) Στο κάστρο του Ευρίπου, στην ανατολική κατάληξη της πεντάτοξης πέτρινης γέφυρας στη Βοιωτική ακτή (προ του 1858). Β) Στην κατάληξη της τρίτοξης πέτρινης γέφυρας της Κάτω Πύλης, όπως συμπεραίνουμε από το πολεοδομικό διάγραμμα του 1840, καθώς κάνει την ίδια ακριβώς γωνία με την Άνω Πύλη. Τέλος, ανάμεσα στις υπόλοιπες πληροφορίες που μας δίνει στο σχέδιο του Χάνσεν είναι πως πάνω από την άνω πύλη υπήρχε γλυπτό με Ενετικό λέοντα, όπως αυτοί καταγεγραμμένα βρίσκονταν διάσπαρτοι στα τείχη της πόλης, κρίνοντας από το αχνό περίγραμμα πάνω από τις δύο κάθετες γραμμές. Σήμερα, η λίθινη γέφυρα της άνω πύλης βρίσκεται καταχωμένη, κάτω από τα κτήρια και την άσφαλτο.
Φωτό 11: Επακριβές σημείο όπου βρισκόταν η Άνω Πύλη του κάστρου της Χαλκίδας και επεξήγηση σημείου όπου βρισκόταν ο Χάνσεν όταν σχεδίαζε το σκίτσο του 38ο δισέλιδου. Εφαρμογή αυθεντικού πολεοδομικού διαγράμματος σε σύγχρονο χάρτη της πόλης: ΕΦ.Α. Ευβοίας. Ψηφιακή επεξεργασία: Β. Κατσός.
Φωτό 12: Μεσαιωνικό κάστρο του Σιρμιόνε στη λίμνη Γκάρντα της Ιταλίας. Ανάλογες κινητές αναδιπλούμενες ξύλινες γέφυρες βρίσκονταν τοποθετημένες στα κάστρα της Χαλκίδας και του Ευρίπου.
38ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, δεξιά: «Λαϊκά σπίτια, θέα από την πόλη» η επεξήγηση της ακαδημίας της Στοκχόλμης. Κρίνοντας από τις κορυφογραμμές που διακρίνονται πίσω, οι οποίες θυμίζουν αυτές της Ριτσώνας, αλλά και τις επάλξεις των τειχών που δείχνουν να βρίσκονται σε κοντινή απόσταση, εξάγεται το συμπέρασμα πως τα σπίτια αυτά βρίσκονταν στο νοτιοδυτικό τμήμα του κάστρου. Το τετραώροφο μέγεθος της μίας οικίας προκαλεί εντύπωση.
39ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, δεξιά: Μία γυναίκα με πολύχρωμη φορεσιά και στάμνα. Ο Μπρονζέττι, την ίδια περίπου περίοδο, είχε καταγράψει πως όταν είχε επιχειρήσει να πλησιάσει νεαρές μουσουλμάνες Χαλκιδαίες αυτές αμέσως κάλυψαν το πρόσωπο τους (βλ. εδώ). Κρίνοντας από το ακάλυπτο πρόσωπο και το ανοιχτό πουκάμισο πρόκειται λοιπόν για νεαρή χριστιανή κάτοικο της πόλης, πιθανότατα υπηρετικό προσωπικό. Η ομορφιά της τράβηξε την προσοχή του Χάνσεν και έτσι την αποτύπωσε στην αιωνιότητα.
40ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, αριστερά: Γυναίκα με μαντίλα, πιθανότατα μουσουλμάνα. Το 1833 ο Μπρονζέττι είχε περιγράψει πως «Οι Μωαμεθανοί της Χαλκίδας είναι τόσο ζηλότυποι προς τις γυναίκες τους, ώστε τα πτωχά αυτά πλάσματα μόνο σαν κλέφτρες κρυφά βγαίνουν έξω στο δρόμο» (βλ. εδώ).
40ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, δεξιά: Άντρας με φέσι.
41ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, αριστερά: Άνδρας με μακρύ τσιμπούκι, πιθανότατα σε κάποιον από τους καφενέδες της πόλης.
42ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, αριστερά: Σχέδιο γέφυρας. Οραματίστηκε ο Χάνσεν μια «γέφυρα του Μπρούκλιν» στον Εύριπο, 45 χρόνια πριν αυτή κατασκευαστεί στο Μανχάταν; To τελευταίο σκίτσο στο sketchbook αφήνει ερωτηματικά για το κατά πόσο αφορούσε τη Χαλκίδα, ή αν απλά αποτύπωνε στο χαρτί μία από τις ιδέες του.
42ο δισέλιδο sketchbook Χάνσεν, δεξιά: Τελευταίες σημειώσεις, οι οποίες δε στάθηκε δυνατό να αναγνωστούν. Ξεχωρίζει η ημερομηνία επίσκεψης, 12-14 Μαΐου 1838 και η ονομασία «Kalkis», που δεν αφήνει περιθώρια αμφισβήτησης πως αυτές τις ημέρες της άνοιξης επισκέφθηκε τη Χαλκίδα ο Δανός νεοκλασικιστής.
Παραπομπές
[1] Χαρακτικό του αρχαιολόγου και ζωγράφου, Βαρόνου Ότο Μάγκνους βον Στάκεμπερκ (Otto Magnus von Stackelberg) δημιουργημένο στα 1810-14, δημοσιευμένο στο έργο του «La Grece, Vues pittoresques et topographiques… 1829-1834». Συλλογή Γιάννη Κ. Καράκωστα, Ε.Ε.Σ., Αθήνα 1999.
[2] Μία του Joseph Scherer, σχεδιασμένη στο διάστημα από 1-8-1844 έως 31-8-1844 (μολύβι σε χαρτί, 20Χ27 εκ.) και μία του C. Broume, από άγνωστη χρονολογία. Και οι δύο απεικονίζουν την πέτρινη γέφυρα που ένωνε το κάστρο του Ευρίπου με τη Βοιωτική ακτή με ξύλινη προσθήκη.
[3] Η πληροφορία του μήκους της γέφυρας προκύπτει από εφαρμογή του πολεοδομικού διαγράμματος του 1840 πάνω στον σύγχρονο χάρτη της πόλης και μετρήθηκε από το φίλο Γιάννη Μύταλα για τις ανάγκες αποτύπωσης του κάστρου της Χαλκίδας σε 3D μοντέλο. Ο αριθμός 4,28 μέτρα περιλαμβάνει ενδεχομένως ποσοστό +/- σφάλματος 10% και μένει κάποια στιγμή να επιβεβαιωθεί από την αρχαιολογική σκαπάνη.