Η αραβικού τύπου οθωμανική κρήνη, μπροστά από το τζαμί Εμίρ Ζαδέ. Σχέδιο από Il giro del mondo, 1880. Πηγή: «Χαρακτικά της Εύβοιας. Συλλογή Γιάννη Κ. Καράκωστα, Ε.Ε.Σ., Αθήνα 1999».
Τα παζάρια, οι βιοτεχνίες και τα λιμάνια του Εγριμπόζ. Η ακμή και η παρακμή της Οθωμανικής καστροπολιτείας.
To άρθρο αποτελεί απόσπασμα από την πτυχιακή εργασία του Βασίλη Παπαδόπουλου «Έγριπος. Η πόλη της Χαλκίδας κάτω από την κυριαρχία των Οθωμανών (15ος – 19ος αιώνας). Μαρτυρίες από περιηγητικά κείμενα» που είχε συγγραφεί για τις ανάγκες του πρώτου κύκλου των μεταπτυχιακών σπουδών του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών με ειδίκευση στη νεώτερη και σύγχρονη Ελληνική ιστορία. Επόπτρια: Όλγα Κατσιαρδή – Hering.
Οι τίτλοι, οι υπότιτλοι, τα lead των άρθρων, οι λεζάντες των φωτογραφιών καθώς και οι παραθέσεις διευκρινιστικών σχολίων εντός αγκυλών είναι του επιμελητή της δημοσίευσης στο square.gr Βάγια Κατσού. Ευχαριστούμε το συγγραφέα για την άδεια πρώτης δημοσίευσης αποκλειστικά στο square.gr
Προηγούμενα άρθρα από την ίδια πτυχιακή εργασία:
Βασίλης Παπαδόπουλος
Kάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος νεότερης και σύγχρονης ελληνικής ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
MOBILE - χορηγοί
-
Χορηγοί
floral tales
Lusy
Κελαϊδίτης
Κοτσιμπού
Softnet
Χριστοπούλου
IEL
MOBILE - συντακτης
Βασίλης Παπαδόπουλος
Kάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος νεότερης και σύγχρονης ελληνικής ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Η οικονομική δραστηριότητα μιας πόλης συναρτάται στενά με τις κατεξοχήν «αστικές» λειτουργίες του εμπορίου και της βιοτεχνίας.
Σε μια προκαπιταλιστική πόλη, όπως η Χαλκίδα κατά την οθωμανική περίοδο της ιστορίας της, δεν υπήρχε διαχωρισμός μεταξύ αστικών ζωνών που να εξυπηρετούν εξειδικευμένες λειτουργίες· αυτό σημαίνει πως η κατοικία και η εργασία συνυπήρχαν στον αστικό ιστό, τουλάχιστο μέσα στο περιτειχισμένο αστικό τμήμα. Τεκμήριο για τον παραπάνω ισχυρισμό αποτελεί ο κατάλογος κτισμάτων που συνοδεύει το πολεοδομικό διάγραμμα του Κάστρου του 1840, ο οποίος αναφέρει μια πληθώρα κτηρίων, τα οποία είχαν μια διττή λειτουργία, καθώς στο ίδιο κτήριο στεγαζόταν οικία και κατάστημα. Αυτό το στοιχείο αποτελεί σαφή ένδειξη των μη διαφοροποιημένων λειτουργιών του αστικού ιστού, όπου οι κάτοικοι, συγχρόνως με τη διαμονή τους, διεξήγαν στο ίδιο κτήριο και εμπορική δραστηριότητα. Δυστυχώς, ο κατάλογος δεν αναγράφει το είδος του εμπορίου, με το οποίο ασχολούνταν κάθε κατάστημα.
Λεπτομέρεια από χάρτη της Τουρκοκρατούμενης Χαλκίδας με εξαιρετική αποτύπωση λεπτομερειών. Τίτλος: Negroponte 166_ Από την κληρονομία του Ελβετού στρατηγού Johann Rudolf Werdmüller. Πηγή: Πανεπιστήμιο Ζυρίχης.
Τα παζάρια στο Προάστιο της πόλης
Μια περισσότερο εξειδικευμένη εμπορική λειτουργία μπορεί να ανιχνευθεί στο χώρο του Προαστίου, καθώς αρκετές είναι οι μαρτυρίες για την ύπαρξη παζαριού στον εκτός των αστικών τειχών οικισμό.
Ενδιαφέρουσα είναι η πληροφορία του Εβλιά Τσελεμπή, ο οποίος κάνει λόγο για 426 εργαστήρια και δύο μπεζεστένια [υφασματαγορές – ένας πολύ σημαντικός θεσμός των οθωμανικών πόλεων] μέσα στο Προάστιο, χωρίς όμως περαιτέρω διευκρινίσεις. Η ύπαρξη σκεπαστών αγορών δεν είναι δυνατό να διασταυρωθεί, ωστόσο η λειτουργία παζαριού φαίνεται αρκετά αληθοφανής. Οι αναφορές των περισσότερων περιηγητών για μεγαλύτερο πληθυσμό και κίνηση στο χώρο του Προαστίου οδηγεί προς αυτό το συμπέρασμα, ενώ συγκεκριμένα περί παζαριού έξω από τα τείχη του Κάστρου μιλούν ο Randolph, ο Raikes και ο ανώνυμος Γερμανός του 1821[1]. Αναφορικά με τη ακριβή τοποθεσία του παζαριού τα στοιχεία μας προσανατολίζουν στη θέση της σημερινής πλατείας Αγοράς, όπου βρισκόταν και το τζαμί του Παζαριού [εδώ, τα τεμένη της Χαλκίδας επί Τουρκοκρατίας]. Η διασταυρωμένη λειτουργία της εβδομαδιαίας αγοράς στην πλατεία αυτή κατά τα μετεπαναστατικά χρόνια αποτελεί ρητή ένδειξη συνέχειας από τα προηγούμενα χρόνια. Η εμπορική δραστηριότητα παρουσίαζε πιθανότατα εξάπλωση και στους δρόμους γύρω από την πλατεία· το τοπωνύμιο Ουζούν Τσαρσί (= μακρύ παζάρι), όπως προαναφέρθηκε, αποτελεί σημαντική μαρτυρία για την εμπορική σημασία της περιοχής.
Το Ουζούν Τσαρσί (μακρύ παζάρι) γύρω από το Μπαϊρακλί τζαμί που βρισκόταν στη σημερινή πλατεία αγοράς επέζησε μέχρι και το τρίτο τέταρτο του 20ου αιώνα.
Τα λιμάνια του Εγριμπόζ
Σημαντική οικονομική λειτουργία σε μια παράκτια πόλη επιτελεί αναμφίβολα το λιμάνι.
Στην πόλη της Χαλκίδας, ο χώρος του λιμανιού χωρίζεται από τον πορθμό σε δύο κόλπους, το βόρειο (του Αγίου Μηνά σύμφωνα με τους ταξιδιώτες της περιόδου) και το νότιο του Βούρκου. Πολλοί περιηγητές εγκωμιάζουν τα απαράμιλλα πλεονεκτήματα του λιμανιού του Ευρίπου για το εμπόριο και τη ναυσιπλοΐα, καθώς προσφέρει ένα ασφαλές αγκυροβόλιο από τους ισχυρούς ανέμους και τις εχθρικές επιθέσεις. Το βόρειο λιμάνι διακρίνεται για το αρκετά μεγάλο βάθος του, που επιτρέπει την προσέγγιση μεγάλων πλοίων, αλλά είναι περισσότερο εκτεθειμένο στους ανέμους. Αντίθετα, το νότιο λιμάνι, παρά το μικρότερο βάθος του, προσφέρει το πλεονέκτημα της ευρυχωρίας και της ασφάλειας. Σύμφωνα με το εγχειρίδιο ναυσιπλοΐας του Τούρκου χαρτογράφου Πιρί Ρεΐς, ο Βούρκος είναι το κύριο λιμάνι της πόλης, αρκετά ευρύχωρο ώστε να χωράει εκατό πλοία[2]. Μεταγενέστερες, ωστόσο, μαρτυρίες τονίζουν τη μετατόπιση της ναυτικής και εμπορικής κίνησης στο βόρειο λιμάνι, το οποίο πιθανότατα ενίσχυσε τη σημασία του παράλληλα με την άνοδο του Προαστίου[3] Οι πηγές των αρχών του 19ου αιώνα επισημαίνουν επίσης το πρόβλημα του αβαθούς που είχε δημιουργηθεί στο νότιο λιμάνι και στον πορθμό από μικρής έκτασης κατάπτωση των τειχών· το αβαθές αυτό δεν επέτρεπε τη διέλευση μεγαλύτερων πλοίων από το στενό, εξέλιξη με ιδιαίτερα αρνητικές επιπτώσεις για το εμπόριο της πόλης[4].
Καμία αναφορά δεν υπάρχει στις πηγές της οθωμανικής περιόδου για την ύπαρξη λιμενικών εγκαταστάσεων, ανάλογων με αυτές που είχαν κατασκευάσει οι Βενετοί στο λιμάνι του Βούρκου. Οι εγκαταστάσεις αυτές, οι οποίες αποτελούσαν τμήμα του ναυστάθμου της πόλης, πιθανότατα καταστράφηκαν με τα γεγονότα του 1470, χωρίς να υπάρχει μαρτυρία για αποκατάστασή τους[5].
Άποψη του Κάστρου, του Προαστίου και του βόρειου λιμανιού της Χαλκίδας σε μία γκραβούρα του 1882. Ο ζωγράφος είχε στην πλάτη του τον λόφο του Καράμπαμπα.
Από την ακμή, στην παρακμή.
Οι ταξιδιώτες του 16ου και 17ου αιώνα μιλούν για μια πόλη με επίκαιρη στρατηγική θέση και αυξημένη εμπορική κίνηση, με χαρακτηριστικά που φανέρωναν μιας μορφής συνέχεια με την ακμή της πόλης κατά τη βενετική περίοδο.
Επιπρόσθετο στοιχείο για την οικονομική σημασία της πόλης αποτελεί αναμφίβολα η λειτουργία γαλλικού προξενείου. Ειδικά για το 17ο αιώνα, τα ευνοϊκά δημογραφικά δεδομένα, σε συνδυασμό με κάποια σημαντικά δημόσια έργα που κατασκευάστηκαν από τις οθωμανικές αρχές (όπως το υδραγωγείο της πόλης και το φρούριο του Καράμπαμπα), αποδεικνύουν την ευνοϊκή θέση που διατηρούσε η πόλη στα χρόνια αυτά[6]. Άλλωστε το ίδιο το γεγονός ότι δέχθηκε επίθεση από τους Βενετούς στα 1688 αποτελεί σαφή ένδειξη ότι αποτελούσε πόλη με υπολογίσιμη σημασία στην περιοχή. Σταδιακά ωστόσο, λόγω της γενικής παρακμής του κράτους και της μετατόπισης της εμπορικής δραστηριότητας προς άλλες πόλεις της περιοχής,[7] μεταφέρεται μια εικόνα ερήμωσης και παρακμής, ειδικά από τους περιηγητές των αρχών του 19ου αιώνα[8]. Ένα στοιχείο, το οποίο πιθανότατα θα μπορούσε να θεωρηθεί δείγμα μιας οικονομικής σημασίας, είναι η μαρτυρία του περιηγητή Raikes από τις αρχές του 19ου αιώνα για την λειτουργία ρωσικού προξενείου[9].
Επόμενο άρθρο: Η ζωή στην Οθωμανική Χαλκίδα
Η καθημερινότητα μιας Ευβοϊκής οικογένειας επί Τουρκοκρατίας. Σχέδιο από το έργο του Otto Magnus von Stackelberg, Trachten und Gebrauche der Neugriechen… 1831. Πηγή: «Χαρακτικά της Εύβοιας. Συλλογή Γιάννη Κ. Καράκωστα, Ε.Ε.Σ., Αθήνα 1999».
Παραπομπές
[1] Randolph, ό.π., σ. 5, Walpole 1818, σ. 299, Koder, ΑΕΜ 17, σ. 115.
[2] Βλ. Λούπης, ό.π., σ. 186.
[3] Οι περισσότεροι περιηγητές από τις αρχές του 19ου αιώνα παρατηρούν την παρακμή του νότιου λιμανιού λόγω του μικρού του βάθους και την ανάδειξη του βόρειου. Ενδεικτικά βλ. Leake, τ. 2, σ. 256: «Το λιμάνι στη βόρεια πλευρά του Εύριπου ονομάζεται Άγιος Μηνάς, και στη νότια Βούρκος ή Βούλκος, ένα όνομα που σχετίζεται με τα λασπώδη και ρηχά νερά του… Κανένα πλοίο δε μπορεί να πλησιάσει την πόλη από τη νότια πλευρά πέρα από το ύψωμα. Στη βόρεια πλευρά δεν υπάρχει δυσκολία στην πρόσβαση, γιατί υπάρχει ένα βάθος 4 οργιές, περισσότερο από 20 πόδια κοντά στα τείχη…», Girard, ό.π., σ. 15: «Ο βόρειος κόλπος της Χαλκίδας, στην αρχαιότητα σχημάτιζε όπως και σήμερα το λιμάνι που στις μέρες μας λέγεται Άγιος Μηνάς. Το νερό εκεί είναι βαθύ ως τους πρόποδες των τειχών, γεγονός που αποτελεί μεγάλο πλεονέκτημα για το εμπόριο», Vischer, ό.π., σ. 675-676: «Νότια του Κάστρου βρίσκεται ένας κόλπος που προχωρά βαθιά στην ξηρά, έχει όμως μικρό βάθος, και μόνο μικρά σκάφη μπορούν να μπουν. Το πραγματικό λιμάνι βρίσκεται στο Προάστιο και εκεί είναι και το πολύ ζωηρό παζάρι…», Baumeister, ό.π., σ. 6: «Το λιμάνι της Χαλκίδας βρίσκεται ακόμη στο βόρειο μέρος της πόλης και λέγεται Άγιος Μηνάς και τα νερά είναι βαθιά ως τα τείχη της ακτής. Ο νότιος κόλπος είναι χρήσιμος μόνο για μικρότερα σκάφη».
[4] Βλ. και παραπάνω σ. 66-67.
[5] Koder, Negroponte, σ. 85-86.
[6] Στην υπόθεση αυτή προβαίνει και ο Kiel στο άρθρο του για το υδραγωγείο της πόλης, όπου συσχετίζει τα δημόσια έργα με μια γενικότερη ακμή της Χαλκίδας κατά το 17ο αιώνα: βλ. Kiel, Machiel, “Remarks on some Ottoman-Turkish Aqueducts and water supply systems in the Balkans – Kavalla, Chalkis, Aleksinac, Levkas and Ferai/Ferecik”, Utrechtse Turkologische Reeks III, Utrecht 1992, ed. Marc van Damme, σ. 112-115.
[7] Διαπιστωμένη είναι για την προεπαναστατική περίοδο η εμπορική ακμή πόλεων, όπως η Λιβαδειά, η Θήβα και η Αθήνα, οι οποίες αναπτύσσονται παρά τη γενικά δυσχερή οικονομική κατάσταση στην περιοχή της ανατολικής Στερεάς. Βλ. Σφυρόερας Β., «Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές: Η Στερεά Ελλάδα», ΙΕΕ ΙΑ΄, σ. 204-206. Δημητριάδης Ε., «Η αναγέννηση των οικισμών του ελληνικού χώρου κατά την όψιμη Τουρκοκρατία», Αρχαιολογία & Τέχνες 65 (Δεκ. 1997) 22-30. Καρύδης Δ.Ν., «Οικονομία και κοινωνία στην τουρκοκρατούμενη Αθήνα», Επιστημονική Σκέψη 9 (1982) 12-19.
[8] Πολλοί περιηγητές των αρχών του 19ου αιώνα, όπως ο Leake, ο Sibthorp, ο Raikes και ο ανώνυμος Γερμανός, αν και υπογραμμίζουν την ευνοϊκή θέση της πόλης για το εμπόριο, περιγράφουν την ερειπωμένη οχύρωση και τα λιγοστά πλοία που αγκυροβολούν στο λιμάνι. Ενδεικτικά: Walpole 1820, ό.π., σ. 73: «Κανένα μέρος στον κόσμο δε φαίνεται, από τη θέση του, να έχει τόσα πολλά εμπορικά πλεονεκτήματα όσα ο Εύριπος· ωστόσο μόνο ένα υδραίικο πλοίο ή δύο είναι τα μόνα που μπορεί να παρατηρήσει κανείς στο λιμάνι». Ανώνυμος Γερμανός, στο: Koder, ΑΕΜ 14, σ. 114-115: «Το εκπληκτικό της πρώτης όψης αυτής της πόλης – η τοποθεσία της, η οποία φαίνεται να παρέχει εμπορικά πλεονεκτήματα, δύναμη και υγεία, γενικά όλα όσα απαιτεί η ευημερία – αποτελεί μεγάλη αντίθεση με την εσωτερική κατάστασή της. Στα προάστιά της δε βλέπει κανείς κατοίκους να κυκλοφορούν, στα λιμάνια δεν υπάρχει ούτε ένα καράβι και επιπλέον το σύνολο έχει μια όψη σκυθρωπότητας και ερήμωσης…».
MOBILE - διαφημισεις - fbcomments
-
Squarebooks
fb-comments
square-mobile-post-footer-2
-
Newsletter History
Γίνε συνδρομητής στοnewsletterτου Square.gr / HistoryΓίνε συνδρομητής στο newsletterτου Square.gr / HistoryΔημοφιλή
Τα δέκα πιο Δημοφιλή
Τελευταίες ενημερώσειςΧορηγοί
floral tales
Lusy
Κελαϊδίτης
Κοτσιμπού
Softnet
Χριστοπούλου
IEL
–
–
Newsletter History
Squarebooks
–
Δημοφιλή
–
Συντάκτες
Oι του Square.gr / History
