2. Γενικά

Η οικία βρίσκεται στην οδό Παίδων, στον ένα από τους δύο κύριους άξονες του Κάστρου, στο ύψος του μοναδικού σωζόμενου τζαμιού Εμίρ Ζαδέ.

Η περιοχή αυτή υπήρξε μία από τις σημαντικότερες της πόλης της Χαλκίδας των οθωμανικών χρόνων λόγω τόσο της γειτνίασής της με το τζαμί, το πρώτο που χτίστηκε μετά την κατάλυψη της πόλης, όσο και της εγγύτητάς της με την πύλη του πορθμού και την κεντρική οδό της Άνω Πύλης. Η οδός Παίδων είναι ένας μικρός σε μήκος δρόμος, με πλάτος που δεν ξεπερνά τα 2,5 μέτρα, που ξεκινά από την οδό Κώτσου και τελειώνει στην συμβολή της με την οδό Παπαλουκά. Η συνέχειά της, η οδός Σταμάτη, οδηγεί στην πλατεία του ναού της Αγίας Παρασκευής.

Το κτήριο εντοπίζεται στο τοπογραφικό του 1840 και ως ιδιοκτήτης του εμφανίζεται ο Τούρκος Δερβίς Αγάς ή Δερβίσαγας.

Το 1881, ο στρατιωτικός Κωνσταντίνος Σωτηριάδης αγόρασε την κατοικία από τον Ιωάννη Νιώτη από την Κύμη. Το 1909 έγινε ιδιοκτησία του Βελισσάριου Καράκωστα, επιχειρηματία, στην οικογένεια του οποίου παρέμεινε μέχρι την απαλλοτρίωσή του από το ελληνικό δημόσιο το 1977. Μετά το 1910 και μέχρι το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η οικία μετατράπηκε σε ξενοδοχείο, ενώ κατά τη διάρκεια του πολέμου χρησιμοποιήθηκε ως γυναικείες φυλακές. Από την απελευθέρωση μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1950 στέγασε το Εκκλησιαστικό Ορφανοτροφείο Χαλκίδας, οπότε και υπέστει σημαντικές φθορές (Καλαθέρης Τ., 1971, Μανούσου & Μαυρομάτης, 1986).

3. Λειτουργική οργάνωση της οικίας

Το κτήριο αναπτύσσεται σε τρία επίπεδα, ισόγειο, μεσοπάτωμα και όροφο με την πρόσβαση να πραγματοποιείται από την οδό Παίδων διαμέσου της αυλόθυρας, η οποία διαθέτει επιμελημένη λαξευτή κατασκευή.

Στον όροφο αναπτύσσονται οι χώροι τις κατοικίας, με τους οντάδες και τον διευρυμένο ημιυπαίθριο χώρο του χαγιατιού να είναι σήμερα κλεισμένος. Η γενική σύνθεση αναπτύσσεται σε κάτοψη γάμμα, περιβάλλοντας αυλή διαστάσεων 8,5×8,5 μ. Η μετάβαση από το κλειστό χώρο του βασικού όγκου στον υπαίθριο χώρο της αυλής γίνεται μέσω του χώρου που ορίζει η τοξοστοιχία διπλού ύψους με οξυκόρυφα τόξα, το πάτωμα της οποίας έχει πλήρως καταστραφεί στην δυτική πλευρά. Στα νοτιοδυτικά βρίσκονται τα ερείπια ενός βοηθητικού κτίσματος τετράγωνης κάτοψης που αναπτύσσεται σε τουλάχιστον δύο επίπεδα, άγνωστης μέχρι στιγμής λειτουργίας. Ο κύριος όγκος του κτηρίου στο ίσόγειο και στο μεσοπάτωμα είναι κατασκευασμένος από λιθοδομή, ενώ ο όροφος με οριζόντια και κάθετα ξύλινα φέροντα στοιχεία και τσατμαδότοιχους.

Στο επίπεδο του ισογείου εντοπίζονται το πηγάδι στα ανατολικά και ένα πιθάρι αποθήκευσης μισοθαμμένο στη δυτική πλευρά. Το δάπεδο του χώρου αποτελείται από επιμελημένο λιθόστρωτο το οποίο σήμερα είναι θαμμένο από τις επιχώσεις. Στη νοτιοδυτική γωνία της αυλής εντοπίστηκε φραγμένη η δεύτερη θύρα εισόδου που σχετιζόταν με τον προϋφιστάμενο δρόμο στα δυτικά. Οι δύο χώροι του επιπέδου είχαν σαφώς βοηθητικό χαρακτήρα.

Η πρόσβαση στο μεσοπάτωμα πραγματοποιείται διαμέσου της μαρμάρινης κλίμακας η οποία οδηγεί στον ημιυπαίθριο χώρο της τοξοστοιχίας, το πάτωμα του οποίου σήμερα διατηρείται μόνο στο σκέλος της νότιας πλευράς. Η είσοδος και στους τρεις χώρους του μεσοπατώματος πραγματοποιείται από θύρες με τοξωτο ανώφλι από λαξευτούς λίθους. Οι χώροι αυτοί θα πρέπει να είχαν βοηθητικό χαρακτήρα. Ωστόσο ξεχωρίζει το δυτικό δωμάτιο, του οποίου το πάτωμα έχει καταστραφεί ολοκληρωτικά. Στη βόρεια πλευρά αυτού του δωματίου υπάρχει εκατέρωθεν μία διάταξη ενός φραγμένου τζακιού, αποτελούμενη από ερμάρια και μικρές κόγχες που μαρτυρούν τη λειτουργία του ως χειμωνιάτικου οντά.

Η πρόσβαση στον όροφο πραγματοποιείται μέσω της ξύλινης σκάλας, από το επίπεδο του μεσοπατώματος στον εξώστη. Ο εξώστης, που σήμερα είναι κλειστός μετά το μεταγενέστερο κλείσιμο της εξωτερικής του πλευράς με τσατμαδότοιχο, φέρεται από δύο μεταγενέστερους πλινθόκτιστους πεσσούς. Το χαγιάτι έχει κάτοψη επιμηκυσμένου ορθογωνίου, με προεξοχή στη βόρεια πλευρά. Ο άλλοτε ημιυπαίθριος χώρος σήμερα είναι κλειστός μετά τη μετατροπή της κιονοστοιχίας στα νότια σε τοίχο με τη τοποθέτηση σε αυτό αυθεντικών γύψινων φεγγιτών σε δεύτερη χρήση. Στο ανώτερο τμήμα των υποστυλωμάτων εντοπίστηκαν ίχνη που μαρτυρούν διαμόρφωση κοιλόκυρτών ψευδοτόξων.

Στην ανατολική πλευρά του χαγιατιού βρίσκεται ένα δωμάτιο που αποτελούσε έναν ακόμα σοφά με σαχνισί προς την οδό Παίδων σε συνέχεια του ημιυπαίθριου χαγιατιού. Σήμερα χωρίζεται από το χαγιάτι με μεταγενέστερο ξυλόπηκτο τοίχο στον οποίο υπάρχει νεοκλασσική θύρα.

Στα βόρεια του χαγιατιού βρίσκεται το εϋβάν τετράγωνης κάτοψης, οι πλευρές του διαμορφώνονται από ένα περιμετρικό ράφι που οργανώνει το χώρο σε δύο ζώνες καθ’ ύψος. Η όψη προς το νότο διαμορφώνεται στην κάτω ζώνη με κεντρική θύρα και δύο παράθυρα εκατέρωθεν και διαμορφώνεται με ξύλινους ταμπλάδες και ράφι, σύνθεση που αναπτύσσεται περιμετρικά της βόρειας προεξοχής του χαγιατιού, ενώ στην άνω ζώνη υπάρχουν τρεις διπλοί φεγγίτες.

Η είσοδος στον ανατολικό οντά πραγματοποιείται από τη δυτική του πλευρά, την οποία καταλαμβάνει η μουσάντρα, ενώ ο κύριος χώρος έχει ορθογωνική κάτοψη με ταυτόχρονη μικρή υψομετρική διαφορά από τον προθάλαμο. Η διαμόρφωση των όψεων σε δύο ζώνες ακολουθείται τόσο στο βόρειο λιθόκτιστο τοίχο όσο και στο νότιο ξυλόπληκτο, όπου ανοίγονται φεγγίτες με ερμάρια ή ανοίγματα αντίστοιχα, τα οποία σήμερα είναι σχεδόν όλα φραγμένα. Στον ξυλόπηκτο τοίχο του σαχνισιού είναι διαμορφωμένα ανοίγματα νεοκλασσικών αναλογιών, ενώ στον χώρο διασώζεται η περίτεχνη κατασκευή του ταβανιού.

Ο δυτικός οντάς έχει μεγαλύτερες αναλογίες από τον προηγούμενο, η είσοδος σε αυτόν πραγματοποιείται από την ανατολική πλευρά την οποία καταλαμβάνει και εδώ η μουσάντρα. Οι όψεις του χώρου διαμορφώνονται όπως προηγουμένως σε δύο ζώνες. Ο χώρος διασώζει  περίτεχνο τζάκι στο βόρειο τοίχο. Από το χώρο απουσιάζει σήμερα το αρχικό σαχνισί, ενώ ο μεταγενέστερος πλινθόκτιστος τοίχος έχει καταρρεύσει, αφήνοντας στη θέση του μόνο το μαρμάρινο νεοκλασσικό μπαλκόνι στη δυτική όψη.

4. Τεκμηρίωση οικοδομικών φάσεων

Η οικία της οδού Παίδων θα μπορούσε να τοποθετηθεί με σχετική ασφάλεια μέσα στον 18ο αι.

Η λειτουργική του οργάνωση, η κατασκευαστική λογική και η δομή του κτηρίου, αλλά και τα επιμέρους μορφολογικά στοιχεία, αποτελούν εκφάνσεις της αρχιτεκτονικής που αναπτύχθηκε στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων και της Μ. Ασίας κατά την οθωμανική εποχή. Τα δεδομένα που διασώζονται και που μέχρι τώρα έχουν αποκαλυφθεί δεν μας επιτρέπουν πιο συγκεκριμένη χρονική τοποθέτηση του μνημείου.

Στο κτήριο διασώζεται σε μεγάλο βαθμό η αυθεντικότητα της αρχικής του μορφής, παρόλη την φαινομενική αλλοίωση της φυσιογνωμίας του μετά από τις διαδοχικές επεμβάσεις καθ’όλη τη διάρκεια της χρήσης του. Στοιχεία που έρχονται ως τη σύγχρονη εποχή αυτούσια ή ελαφρώς αλλοιωμένα, στοιχειοθετούν την εικόνα ενός οθωμανικού κονακιού.

Διακρίνονται δύο κύριες οικοδομικές φάσεις με δύο υποφάσεις η κάθε μία, οι δύο πρώτες Α1 και Α2 αφορούν στην μορφή του κτηρίου κατά την οθωμανική περίοδο, κατά την οποία η οικία διαθέτει την αυθεντική οργάνωση του χώρου με τον διευρυμένο ημιυπαίθριο χώρο στον όροφο. Από αυτές η φάση Α2 είναι εκείνη η οποία διασώζεται κυρίως στο μνημείο και χαρακτηρίζει τη δομή του. Οι δύο επόμενες φάσεις Β1 και Β2, αφορούν στο σταδιακό κλείσιμο του ηπιυπαίθριου χώρου και τη μετατροπή του σε κλειστά δωμάτια και στην αλλαγή των αναλογιών και του είδους των ανοιγμάτων των όψεων, σύμφωνα με το πνεύμα της νεοκλασσικής περιόδου και του σύγχρονου τρόπου ζωής.

5. Πρόταση αποκατάστασης

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι χάρη τόσο στην ιστορική, όσο και στην αρχαιολογική και καλλιτεχνική του αξία το αρχοντικό της οδού Παίδων αποτελεί εξαιρετικής σημασίας μνημείο. Έτσι, η συντήρηση, η αποκατάσταση  και η ανάδειξή του με σκοπό να αποτελέσει επισκέψιμο μνημείο, ήπιο χώρο πολιτισμού και ιστορικής γνώσης αποτελεί αδήριτη ανάγκη.

Ταυτόχρονα, η μοναδικότητα της αρχιτεκτονικής του φυσιογνωμίας ως κατοικία των οθωμανικών χρόνων στην ευρύτερη περιοχή της Νοτίου Ελλάδας, και ειδικά στην περιοχή της Χαλκίδας όπου υπήρχε πλειάδα αντίστοιχων κτηρίων, καθιστά την αποκατάσταση της αυθεντικής του δομής διάσωση ενός σημαντικού τεκμηρίου της ιστορίας της πόλης που κινδυνεύει να χαθει ολοκληρωτικά.

Η ιστορική φάση που χαρακτηρίζει το μνημείο και διασώζεται σε μεγάλο βαθμό σε όλη την έκταση του είναι η φάση Α2, στην οποία αποκαθίσταται το μνημείο με ελάχιστες επεμβάσεις απομάκρυνσης στοιχείων νεότερων φάσεων, που έχουν μετατρέψει τις ανοικτές κιονοστοιχίες του ορόφου σε τοίχους με ανοίγματα. Με τις επεμβάσεις αυτές θα αποδοθεί εκ νέου στο μνημείο, ο απαραίτητος για την ανάγνωση της αρχιτεκτονικής του δομής, διευρυμένος ημιυπαίθριος χώρος που περιλαβάνει την συνεχόμενη διαδοχή του χαγιατιού, του σοφά και του εξώστη.

Η οικία της οδού Παίδων θα αποτελέσει ένα ζωντανό επισκέψιμο μνημείο του εαυτού του, που θα προσφέρει τη βιωματική εμπειρία της αρχιτεκτονικής της περιόδου, αναγκαία για την κατανόηση του οθωμανικού παρελθόντος της πόλης. Το κύριο έκθεμα αποτελεί το ίδιο το μνημείο και η δομή του, ενώ η μουσειακή ερμηνευτική προσέγγιση συμπληρώνεται από μικρές παρεμβάσεις με τις αναγκαίες ενημερωτικές πινακίδες για την επεξήγηση επιμέρους χαρακτηριστικών. Παράλληλα, το αρχοντικό θα αποτελέσει χώρο διαξαγωγής ήπιων περιοδικών πολιτιστικών – εικαστικών δράσεων, γεγονός που θα ενισχύσει την προβολή του και την ένταξη του στη σύγχρονη ζωή του τόπου.

Οι απαραίτητες κατασκευές, για τη διασφάλιση της λειτουργίας του μνημείου ως επισκέψιμου δημόσιου χώρου, όπως του ανελκυστήρα και του wc, διαχωρίζονται από την αρχική αρχιτεκτονική σύνθεση και εντάσσονται αρμονικά σε αυτή. Το κουβούκλιο του ανελκυστήρα αποτελείται από μεταλλικά υποστυλώματα και περιμετρικά υαλοστάσια  που επιτρέπουν την άμεση οπτική επαφή. Η επιδερμίδα τόσο του ανελκυστήρα όσο και του wc  διαμορφώνεται από μεταλλικά καφασωτά τα οποία αποτελούν μία άμεση υπόμνηση των αντίστοιχων καφασωτών της οθωμανικής αρχιτεκτονικής.

Το μνημείο οργανώνεται σε τρεις διακριτές ενότητες που αναπτύσσονται στα βασικά του επίπεδα.

Στο ισόγειο και στην αυλή αναπτύσσεται η ενότητα των περιοδικών δράσεων και εξωστρεφών δραστηριοτήτων, στο μεσοπάτωμα χωροθετούνται οι εκπαιδευτικοί χώροι του μνημείου και το αρχειακό τμήμα, ενώ ο όροφος προορίζεται για την άμεση βιωματική εμπειρία του επισκέπτη με το χώρο.

Στο μεσοπάτωμα, το ανατολικό δωμάτιο προορίζεται για τη δημιουργία μιας επισκέψιμης αποθήκης κεραμικής της περιόδου, το μεσαίο μετατρέπεται σε μικρό γραφειακό χώρο για τον υπεύθυνο υπάλληλο του μνημείου και στο δυτικό δημιουργείται ένας σταθμός Η/Υ, όπου θα είναι προσβάσιμο ψηφιακό αρχειακό υλικό για την ιστορία της πόλης.

Στον όροφο αποκαθίσταται το αρχικό δομικό σύστημα του εξώστη με την απομάκρυνση των πλινθόκτιστων πεσσών και την ανακατασκευή της ξύλινης αντηρίδας, ταυτόχρονα με την επαναφορά της νότιας πλευράς του στη μορφή της ανοικτής κιονοστοιχίας.

Το χαγιάτι αποκτά την αρχική του μορφή, εκείνη του εκτεταμένου ημιυπαίθριου χώρου. Ο ξυλόπηκτος τοίχος στη νότια πλευρά του χώρου αποκτά τη μορφή κιονοστοιχίας στην άνω παρειά της οποίας ανακατασκευάζονται τα ψευδοτόξα. Απομακρύνεται ο νεότερος ξυλόπηκτος τοίχος που διαχωρίζει σήμερα το χαγιάτι με τον οντά προς την οδό Παίδων, αποκαθιστώντας την αρχική τους άμεση σχέση.

Οι δύο οντάδες και ο ορτά-σοφά αποκτούν την αυθεντική τους δομή, με την ανακατασκευή των περιμετρικών μεντεριών και την αποκατάσταση των ανοιγμάτων και των ερμαρίων στους ξυλόπηκτους τοίχους. Το σαχνισί του δυτικού οντά ανακατασκευάζεται με την ταυτόχρονη επαναφορά της αρχικής υψομετρικής διαφοράς στο εσωτερικό του χώρου.

6. Αντί επιλόγου

Η οικία της οδού Παίδων αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα σημεία αναφοράς της αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής ιστορίας της πόλης, καθώς και ένα από τα λιγοστά λείψανα μιας περιόδου κατά την οποία η Χαλκίδα κατέστη σημαντικό αστικό κέντρο της νότιας βαλκανικής.

Επιπλέον, αποτελεί ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα αντίστοιχης αρχιτεκτονικής που έχουν διασωθεί στη νότια Ελλάδα και που λόγω του μεγάλου βαθμού διατήρησης και της ποιότητας των αυθεντικών κατασκευών που διαθέτει, προσφέρει μοναδική δυνατότητα στην κατανόηση της ατμόσφαιρας της περιόδου.