Η αθέατη πλευρά του Μεγάρου Αβέρωφ. Χτίστηκε τη δεκαετία του 1850 στο κρηπίδωμα της Χαλκίδας, φιλοξένησε Βασιλείς και Οικουμενικό Πατριάρχη και γκρεμίστηκε άδοξα το 1972. Αδημοσίευτες φωτογραφίες.
Αντί προλόγου
Είναι δύσκολο να περιγράψεις ένα αρχοντικό που έζησε πάνω από 120 χρόνια στολίζοντας το παραλιακό μέτωπο της πόλης μας. Η αίγλη που το περιβάλει αρκεί από μόνη της για να φορτίσει συναισθηματικά την εξιστόρηση της πορείας και του άδοξου τέλος του.
Αν οι τοίχοι του μιλούσαν θα μας είχαν εξιστορήσει την ιστορία της Χαλκίδας, ως αυτήκοες μάρτυρες των γεγονότων από τους πρωταγωνιστές τους. Αντ’ αυτού, η μνήμη τους σίγησε για πάντα και λίγες μόνο ασπρόμαυρες εικόνες έμειναν να θυμίζουν το μεγαλείο του παρελθόντος σε ένα θολό παρόν.
Θέλοντας να τιμήσω τη μνήμη των προπατόρων μου, καθώς οι γενεαλογικές ρίζες μου προέρχονται από την Μαρίκα και τον Περικλή Ι. Σταύρου που ήταν οι γονείς της μητέρας μου Ντίας (Αρκαδίας) Σταύρου – Μελισσάρη, συζύγου του Ευαγγέλου Ν. Μελισσάρη, αποδέχθηκα την πρόταση του Square.gr να σας παρουσιάσω την ιστορία του Μεγάρου Αβέρωφ. Ας αρχίσει το ταξίδι λοιπόν…
Ο Αυγερινός Μιχαήλ Αβέρωφ, ο άνθρωπος που έχτισε το ομώνυμο Μέγαρο στο κρηπίδωμα και αγάπησε τη Χαλκίδα. Πορτραίτο του Διονύσιου Τσόκου (1820 – 1862). Πηγή: Ιδρ. Τοσίτσα.
Η γέννηση μιας οικίας – θρύλου.
Το Μέγαρο Αβέρωφ χτίστηκε από τον Αυγερινό Μιχαήλ Αβέρωφ τη δεκαετία του 1850. Βρισκόταν στη συμβολή των σημερινών οδών Τζιαρντίνι και Π. Σταύρου και το 1972 – όπως θα εξιστορήσουμε παρακάτω αναλυτικότερα – έδωσε τη θέση του στη σημερινή πολυκατοικία που βρίσκεται πάνω από το restaurant «La fiamma» (Μορφόπουλου).
Ο Αυγερινός γεννήθηκε στο Μέτσοβο το 1805. Ήταν γιος του Μιχαήλ Αβέρωφ και αδερφός του Γεώργιου Αβέρωφ. Λίγο πριν την απελευθέρωση της Χαλκίδας από τους Τούρκους αγόρασε μεγάλες εκτάσεις γης στην Κήρινθο της Εύβοιας (όπως και πολλοί άλλοι προύχοντες της Ελλάδας). Στη Χαλκίδα εγκαταστάθηκε μόνιμα το 1842. Πέρα από τις κτηματικές του ενασχολήσεις ασχολήθηκε επιτυχημένα με την πολιτική καθώς την περίοδο 1850 – 1875 εκλέχτηκε επανειλημμένα βουλευτής Χαλκίδας, με τα κόμματα των Βούλγαρη και Κουμουνδούρου και διετέλεσε δήμαρχος Κηρονηλέων. Με την σύζυγό του Αγγελική Στουρνάρη (κόρη Δημητρίου και Στάμου Στουρνάρη), απέκτησαν έξι παιδιά: την Πολυξένη (σύζυγο Βλάσση Βαλτινού), την Ελένη (σύζυγο Σταύρου Δούκα), τον Μιχαήλ (συζύγου Αμαλίας Λανδερέρ), τον Δημήτριο, την Μαρία (σύζυγο Λεωνίδα Παπάγου) και τον Νικόλαο (σύζυγο Σοφίας Βαλτινού). Πέθανε στη Χαλκίδα το 1875.
Το Μέγαρο Αβέρωφ (στο κέντρο), όπως φαίνεται σε λεπτομέρεια πανοραμικής φωτογραφίας του 1884-90, χωρίς είσοδο επί της –τότε- Λ. Βουδούρη. Πηγή: Αρχείο Square.gr.
Η περιπέτεια του Όθωνα και της Αμαλίας στο Μέγαρο Αβέρωφ.
Βασιλικές οικογένειες, μέλη της αυλής και της αριστοκρατίας περπάτησαν στους διαδρόμους, γέλασαν στα σαλόνια και κοιμήθηκαν στις κάμαρες της οικίας Αβέρωφ.
Πρώτοι απ’ όλους τίμησαν το νεόχτιστο σπίτι με τη παρουσία τους το Βασιλικό ζεύγος του Όθωνα και της Αμαλίας, διαμένοντας φιλοξενούμενοι μαζί με την ακολουθία τους 5-8 Ιανουαρίου 1858. Αιτία της επισκέψεώς τους ήταν τα εγκαίνια της νέας και για πρώτη φορά περιστρεφόμενης γέφυρας του πορθμού του Ευρίπου σε συνδυασμό με την πρώτη εκβάθυνση του στενού. Όπως γλαφυρά μας εξιστορεί ο Τάκης Λάππας[1] κατά τη διάρκεια της παραμονής τους ο Όθωνας αρρώστησε βαριά με υψηλό πυρετό καθώς δεν άλλαξε καθόλου το αυστηρό πρόγραμμα των επισκέψεων του στις εκδηλώσεις λόγω της βαρυχειμωνιάς που εκείνες της μέρες έπληξε τη Χαλκίδα. Σα να μην έφτανε αυτό, μια μικρή φωτιά στο τζάκι του Αβέρωφ αναστάτωσε τους υψηλούς προσκεκλημένους αλλά σύντομα τέθηκε υπό έλεγχο και η «περιπέτεια» τους είχε αίσιο τέλος. Βλ. αναλυτικά, εδώ.
Το Μέγαρο Αβέρωφ, πρώτο κτίριο από αριστερά, το 1904, όταν ακόμη το κρηπίδωμα ήταν αδιαμόρφωτο. Φωτογραφία: αρχείο Square.gr.
Ο τέως Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως στη Χαλκίδα.
Ανάμεσα στα υψηλά πρόσωπα που διέμειναν στο Μέγαρο Αβέρωφ ήταν και ο τέως Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως.
Όπως μας ενημερώνει σχετικά η εφημερίδα Εύριπος[2]: «Στο μέγαρο αυτό, στις 16 /5/1925 ο τέως Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Κωνσταντίνος, διαμένων προσωρινώς εις Θεσσαλονίκη, μετά την οριστική παραίτησή του από τον οικονομικό θρόνο, αποφασίζων να εγκατασταθεί μονίμως στη Χαλκίδα, προέβη δι΄ αντιπροσώπου του στην ενοικίαση του άνω διαμερίσματος της παραλιακής οικίας του Δημ. Γ. Αναστασίου αφιχθείς δε κατά πάσα πιθανότητα την ίδια εβδομάδα».
Η οικία Αβέρωφ πρώτο σπίτι από αριστερά. Φωτογραφία του 1905-10 όπου φαίνεται το κρηπίδωμα μόλις διαμορφωμένο.
Αρχιτεκτονικές επεμβάσεις στο μέγαρο.
Σε παλιές φωτογραφίες εύκολα ο σχολαστικός παρατηρητής βλέπει πως τα πρώτα χρόνια της κατασκευής της η οικία δεν διέθετε είσοδο επί της Λ. Βουδούρη – σημερινή Τζιαρντίνι.
Την πρώτη αυτή περίοδο (1850-70) η είσοδος ήταν στα πλαϊνά του κτηρίου (βλ. φωτογραφία 1860-70). Στο ισόγειο απ’ τη μεριά της θάλασσας υπήρχαν μόνο μικρά παράθυρα. Ο εξωτερικός τοίχος που προστατεύει την κύρια πλαϊνή είσοδο και η βεράντα πάνω από αυτήν, κάνει για πρώτη φορά την εμφάνιση του στην πανοραμική φωτογραφία του 1884-90, οπότε και υποθέτουμε πως χτίστηκε μεταγενέστερα.
Το σπίτι είχε τρεις ορόφους. Τα δωμάτια του κοσμούσαν έπιπλα σε στιλ «art nouveau» μοναδικής αισθητικής από καρυδιά και μαόνι κατασκευασμένα στη Αυστρία το 1850, όπως επιβεβαιώνουν οι σφραγίδες που φέρουν στον εσωτερικό τους σκελετό (καθώς ορισμένα έχουν διασωθεί). Τα σερβίτσια και οι πορσελάνες ήταν άξιες των υψηλών κατά καιρούς προσκεκλημένων της οικ. Αβέρωφ.
Το κρηπίδωμα στα 1910-20. Στο κέντρο της φωτογραφίας το Μέγαρο Αβέρωφ. Αρχείο Μπάμπη Μάντουκα.
Ο Δημήτριος Γ. Αναστασίου. Αρχείο Ε.Μ.Μ.
Οι ιδιοκτήτες του Μεγάρου ως το 1933.
Κατά τη διάρκεια της αιωνόβιας ύπαρξης του το Μέγαρο δεν παρέμεινε στα ίδια χέρια.
Προσπαθώντας για τις ανάγκες της έρευνας να ξετυλίξω το ιδιοκτησιακό κουβάρι οδηγήθηκα στο υποθηκοφυλακείο Χαλκίδας, όπου σύμφωνα με καταγεγραμμένα στοιχεία διαπίστωσα πως το κτήριο άλλαξε πολλούς ιδιοκτήτες, με συγγένεια πρώτου βαθμού μέσα στην οικογένεια Αβέρωφ, ακόμα και με διαφορά λίγων ημερών το ένα από το άλλο.
Το ακίνητο, συνολικής έκτασης 1.469,76 τ.μ. βρισκόταν εντός του εγκεκριμένου σχεδίου πόλεως, στο Ο.Τ.108 στη θέση Σουβάλα και επί της διασταυρώσεως των οδών Βουδούρη και Παλαμηδίου (η οδός μετονομάστηκε σε Περικλέους Σταύρου το 1923[3]) και είχε την ακόλουθη «διαδρομή»: Μετά το θάνατο του Αυγερινού Αβέρωφ το 1878, η χήρα του Αγγελική στις 15-5-1887 πούλησε την κατοικία στο γιό τους Μιχαήλ Αυγ. Αβέρωφ. Ακολούθησαν διαδοχικές μεταβιβάσεις σε μέλη της ιδίας οικογένειας, ώσπου το Μέγαρο περιήλθε για λίγο στη κυριότητα του εθνικού ευεργέτη Γεωργ. Μιχ. Αβέρωφ (γνωστός από τις δωρεές του – επέκταση του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, αναμόρφωση Παναθηναϊκού σταδίου, ανέγερση φυλακών Αβέρωφ, σχολή Ευελπίδων, θωρηκτό «Γεώργιος Αβέρωφ», κλπ). Μετά το θάνατο του (1899) το αρχιτεκτονικό αυτό στολίδι της Χαλκίδας περιήλθε στον κληρονόμο του Νικόλαο Αυγ. Αβέρωφ.
Ο τελευταίος, με τη σειρά του, πούλησε στις 22-1-1901 το Μέγαρο Αβέρωφ μαζί με ολόκληρη την οικοσκευή του (έπιπλα, σερβίτσια, διακοσμητικά, κτλ) στον προπάππο μου Δημήτριο Γεωργ. Αναστασίου, επιτυχημένο κτηματία και εμποροβιομήχανο (βυρσοδέψη). Εκεί έζησε με τη γυναίκα του Αρκαδία Θεοδόση (Παπαγιαννιού) από τα Φύλλα και τα εννέα από τα ένδεκα παιδιά τους που ήταν εν ζωή, από τον Ιανουάριο του 1901 ως το Δεκέμβριο του 1932. Τα παιδιά με σειρά γεννήσεως ήταν: Γεώργιος 1ος, Γεώργιος 2ος (που δεν επέζησαν), Μαρίκα (σύζυγος Περικλέους Ι. Σταύρου), Ευστάθιος, Ιωάννης, Νικόλαος, Δέξιππος, Ευαγγελία ή Βαγγελή (σύζυγος Περικλέους Παν. Μπάφα – ιδιοκτήτης του πασίγνωστου «Νείλου»), Χρήστος, Δευκαλίων, και τελευταία η Αδαμαντία.
Φωτογραφία της δεκαετίας του 1930. Αρχείο Δευκαλίωνα Δημ. Αναστασίου.
Το κρηπίδωμα την δεκαετία του 1950, με το μέγαρο Αβέρωφ να δεσπόζει στη μέση της φωτογραφίας. Εμφανής η προσθήκη του δωματίου πάνω από την κεντρική είσοδο. Πίσω της, η κεντρική είσοδος του κτηρίου.
Το κραχ του 1931 και οι νέοι ιδιοκτήτες.
Οι οικονομικές συγκυρίες του μεσοπολέμου δεν άφησαν αλώβητο τον Δημήτριο Αναστασίου.
Τον Απρίλιο του 1932, χρονιά οικονομικής χρεωκοπίας της Ελλάδας και όχι μόνο, το Μέγαρο Αβέρωφ (Αναστασίου τότε) ακολουθώντας την πορεία της χώρας βγαίνει σε πλειστηριασμό την 1η Μαΐου 1931[4]. Λίγο αργότερα, στις 9-12-1932, περιέρχεται στην εταιρεία Λεφέβρ Λογοθέτης και τέλος στις 13-10 1933 περιέρχεται στην ιδιοκτησία του Σοφ. Αθ. Μορφόπουλου.
Εμφανής η προσθήκη ενός επιπλέον δωματίου με μπαλκόνι πάνω από την κεντρική είσοδο, όπως και η διάνοιξη θυρών στη θέση των παραθύρων του ισογείου και η αλλαγή των ξύλινων κουφωμάτων όπου έγιναν μετά το 1933. Φωτογραφία: Μ. Βερνάρδος
Φωτογραφικό υλικό του Μεγάρου Αβέρωφ από αφιέρωμα της εφημερίδας Παν. Βήμα (8-5-2014).
Μια διευκρίνηση.
Σε άρθρο του Παν. Βήματος της 8-5-2014 με συντάκτη τον κ. Γεώργιο Μορφόπουλο με πλούσιο φωτογραφικό υλικό – τμήμα της πορείας του Μεγάρου από την εποχή της ιδιοκτησίας του από τον Σ.Α. Μορφόπουλο αναφέρεται:
«Η πρώτη φωτογραφία του 1935, λίγο πριν το “Μέγαρο” περιέλθει στην ιδιοκτησία του Ελληνοαμερικανού Σ. Α. Μορφόπουλου, η δεύτερη είναι του έτους 1968, όταν εκδόθηκε διάταγμα χαρακτηρισμού απαλλοτρίωσης και κατεδάφισής του για την ανέγερση Διοικητηρίου Χαλκίδος. Οι δύο κάτω είναι του Ιανουαρίου του 1972 όταν το κτίριο κατεδαφιζόταν για την ανέγερση επταώροφης πολυκατοικίας, αμέσως μετά την ανάκληση του διατάγματος χαρακτηρισμού του για διοικητήριο».
Εδώ, χρειάζεται μια διευκρίνιση: το κτήριο (όπως αναφέραμε πιο πάνω) περιήλθε στην ιδιοκτησία το Σοφ. Αθ. Μορφόπουλου στις 13/10/1933 και όχι όπως αναφέρει το άρθρο.
Το Μέγαρο Αβέρωφ όπως φαινόταν από τη προβλήτα του Αγίου Νικολάου, τη δεκαετία του 1960.
Τα τελευταία χρόνια του Μεγάρου.
Για μεγάλο διάστημα, επί ιδιοκτησίας Μορφόπουλου, από το 1940 έως και το 1965, το ισόγειο του κτιρίου ενοικιαζόταν στο Χημείο του Κράτους και οι όροφοι στη Νομαρχία Εύβοιας.
Το κτήριο -ως μεγάλου αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος- δίκαια προτάθηκε το 1968 να κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο[5]. Αντ’ αυτού «κρίθηκε απαλλοτριωτέο προκειμένου μαζί με το διπλανό οικόπεδο του δημοσίου να χρησιμοποιηθεί για την ανέγερση του Διοικητηρίου του Ν. Ευβοίας»[6]. Αντί για «Διοικητήριο» όμως τον Ιανουάριο του 1972 το κτίριο κατεδαφίζεται για την ανέγερση επταώροφης πολυκατοικίας… Έτσι άδοξα έκλεισε ο κύκλος ζωής ενός κτιρίου που αν σήμερα υπήρχε θα προκαλούσε τον θαυμασμό όσων το έβλεπαν, στολίζοντας το παραλιακό μέτωπο της Χαλκίδας. Μιας πόλης που από το 1968, χρονιά υπογραφής του διατάγματος αύξησης του συντελεστή δόμησης και του επιτρεπόμενου ύψους των οικοδομών σε περιοχές με αυξημένη εμπορικότητα, είδε τα ομορφότερα αρχιτεκτονικά διαμάντια της να χάνονται για πάντα, το ένα μετά το άλλο, μέσα σε ένα τσιμεντένιο βούρκο…
Παραπομπές
[1] «Η κινητή γέφυρα και ο πορθμός του Ευρίπου» – ΙΑ τόμος Ε.Ε.Σ.
[2] Εφημερίδα Εύριπος, αρ. φύλλου 2558.
[3] Ο Π. Σταύρου ήταν Αντισυνταγματάρχης. Η πατρίδα του Χαλκίδα τιμώντας το ηρωικό τέκνο της, όπως έως σήμερα συνηθίζεται, έδωσε το όνομα του εκλιπόντος, στον δρόμο που εφάπτετο με το σπίτι του όπου και παρέμεινε η χήρα του με τις δύο κόρες του ως το 1932.
[4] Εύριπος 16/5/1931
[5] Σύμφωνα με το Α.Δ. 13 1968 χρον. 2 σελ. 452 (Ευαγγελία Κυτίνου). Διπλωματική εργασία «Ιστορική αναδρομή πολεοδομικής εξέλιξης της Χαλκίδας». ΕΜΠ Αθήνα Μάρτιος 2013.
6] Εφημερίδα Παν. Βήμα, 2-12-99.