Ταξίδι στην εποχή που η Χαλκίδα είχε πληθυσμό 2.500 κατοίκους.

Σύμφωνα με τη συγκριτική δημογραφική έρευνα του Koder που βασίζεται τόσο σε αφηγηματικές πηγές όσο και σε αναλύσεις δημογραφίας, ο πληθυσμός της πόλης τις παραμονές της οθωμανικής κατάκτησης πρέπει να υπολογιστεί γύρω στους 6000 με 9000 κατοίκους.[3]

     Οι συγκυρίες των σφαγών και της αιχμαλωσίας που συνόδευσαν την κατάληψη από τους Οθωμανούς οδήγησαν αναπόφευκτα σε δραστική μείωση του πληθυσμού· σύμφωνα με τις μαρτυρίες της εποχής, οι νεκροί ξεπέρασαν τους 2.200, ενώ βέβαιη θεωρείται η φυγή και η αιχμαλωσία μεγάλου τμήματος των κατοίκων. Σύμφωνα με έναν κατάλογο των πρώην βενετικών κτήσεων που σώζεται στο χειρόγραφο του San Giorgio Maggiore, όπου περιέχεται και το χρονικό του Rizzardo,[4] ο πληθυσμός της πόλης γύρω στα 1470-71 – λίγο μετά την άλωση – ανερχόταν σε 2.500 ψυχές.

     Η δημογραφική κατάσταση της Χαλκίδας κατά το 16ο αιώνα εμφανίζει δύο βασικά χαρακτηριστικά στοιχεία: το χαμηλό ρυθμό πληθυσμιακής ανάπτυξης και το υψηλό ποσοστό μουσουλμανικού πληθυσμού. Τα στοιχεία για τον πληθυσμό της πόλης, τα οποία προέρχονται από τα οθωμανικά αρχεία των ετών 1529, 1541 και 1570,[5] παρουσιάζουν μια εικόνα σχετικής στασιμότητας, με ρυθμό ανάπτυξης μόλις 0,3 ‰, το χαμηλότερο ποσοστό μεταξύ των πόλεων της περιοχής. Σε απόλυτους αριθμούς, καταγράφονται 529 εστίες στα 1529 και 533 εστίες στα 1570. Αν υπολογίσουμε κατά μέσο όρο 5 τουλάχιστον άτομα ανά εστία, καταλήγουμε σε έναν πληθυσμό γύρω στις 2.500 κατοίκους. Η εθνικοθρησκευτική κατανομή των εστιών δίνει τα ακόλουθα στοιχεία: για τις αρχές του 16ου αιώνα (πριν το 1507 σύμφωνα με την έρευνα της Μπαλτά[6]), 48,22 % χριστιανοί, 46,44 % μουσουλμάνοι και 5,34 % Εβραίοι· για το 1529, 58,5 % χριστιανοί, 38,5 % μουσουλμάνοι και 5,7 % Εβραίοι· για το 1570, 56,3 % χριστιανοί, 37,3 % μουσουλμάνοι και 6,4 % Εβραίοι. Τα ποσοστά του μουσουλμανικού πληθυσμού είναι τα υψηλότερα σε σχέση με τις άλλες πόλεις του σαντζακιού, καθώς η Λιβαδειά, η πόλη με το αμέσως χαμηλότερο ποσοστό μουσουλμάνων, δεν ξεπέρασε το 27,9 % σε σύνολο 752 εστιών το 1570.

Η Χαλκίδα γνωρίζει ειδικές συνθήκες ευημερίας το 17^ο αιώνα.

Αντίθετα με την δημογραφική πορεία της πόλης, τα χωριά του καζά της Χαλκίδας παρουσίασαν μια ραγδαία πληθυσμιακή αύξηση, με βάση τα συγκριτικά στοιχεία μεταξύ 1474 και αρχών του 16ου αιώνα.[7]

     Η αύξηση αυτή, σύμφωνα με την υπόθεση εργασίας της Μπαλτά, δε μπορεί να εκληφθεί ως φυσική, αλλά αποτελεί πιθανότατα αποτέλεσμα μεταναστεύσεων, τόσο υποχρεωτικών όσο και εθελούσιων. Η δημογραφική πορεία της πόλης στους κατοπινούς χρόνους και ως την ενσωμάτωση στο ελληνικό κράτος, όταν διενεργήθηκαν οι πρώτες επίσημες απογραφές πληθυσμού, μπορεί να παρασταθεί μόνο με βάση ενδείξεις και όχι με διασταυρωμένα στατιστικά στοιχεία. Οι περιηγητικές πηγές του 17ου αιώνα, αν θεωρηθούν αξιόπιστες ως προς τους αριθμούς που παραδίδουν, μεταφέρουν μια εικόνα αξιοσημείωτης πληθυσμιακής ανόδου σε σχέση με τον προηγούμενο αιώνα. Ο Εβλιά Τσελεμπή κάνει λόγο για 1.900 σπίτια και 80 καταστήματα μέσα στο Κάστρο, ενώ για το Προάστιο αναφέρει 600 σπίτια και 426 εργαστήρια. Οι αριθμοί αυτοί, ακόμη και αν θεωρηθούν υπερβολικοί, παραπέμπουν σε έναν αρκετά μεγάλο οικισμό.[8] Οι περισσότεροι, επίσης, Ευρωπαίοι περιηγητές του τέλους του 17ου αιώνα αναφέρουν σταθερά τον αριθμό των 14.000-15.000 κατοίκων για την πόλη, έναν πληθυσμό σχεδόν τετραπλάσιο σε σχέση με τα δεδομένα του προηγούμενου αιώνα.[9] Δυστυχώς δεν υπάρχουν στοιχεία που να προσδιορίζουν τις συνθήκες αυτής της αύξησης, αν πρόκειται δηλαδή για φυσική διαδικασία ή προήλθε από υπαγορευμένη ή αυθόρμητη μετανάστευση. Κάποιοι ερευνητές, όπως ο Koder και ο Kiel, συνδέουν την πληθυσμιακή άνοδο με τη μακρόχρονη σχετικά ειρηνική περίοδο, αλλά και με τις ειδικές συνθήκες ευημερίας που, όπως υποστηρίζουν, γνώρισε η πόλη κατά το 17ο αιώνα. Η τελευταία επισήμανση ανήκει στον Kiel, ο οποίος εντάσσει την κατασκευή του υδραγωγείου της πόλης από τον αρχηγό του οθωμανικού στόλου Χαλίλ Πασά στις αρχές του 17ου αιώνα σε μια γενικότερη ανάπτυξη της πόλης την παραπάνω περίοδο.[10] Πιθανότατα οι ευνοϊκές αυτές συνθήκες αποτέλεσαν ένα σοβαρό παράγοντα που ώθησε τους Βενετούς να επιχειρήσουν την επίθεση του 1688.

Η δημογραφική εξέλιξη της πόλης τον 18^ο και τον 19^ο αιώνα.

Οι πηγές του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα εξακολουθούν να υπολογίζουν τον πληθυσμό της Χαλκίδας πάνω από τις 10000 κατοίκους, με εκτιμήσεις που κυμαίνονται από 12000 ως 16000.[11]

     Δυστυχώς δεν είμαστε σε θέση να διασταυρώσουμε τα στοιχεία αυτά με άλλες πηγές· ωστόσο το γεγονός ότι το σύνολο των ταξιδιωτών από τα τέλη του 17ου αιώνα μέχρι και το 1832 περίπου – ένα χρόνο πριν την έλευση των Βαυαρών – μαρτυρούν έναν αριθμό κατοίκων μέσα στα παραπάνω πλαίσια, αποτελεί ίσως ισχυρή ένδειξη για την ορθότητα της εκτίμησης.

     Σημείο τομής στη δημογραφική εξέλιξη της πόλης αποτέλεσε αναμφίβολα η ενσωμάτωσή της στο νεοελληνικό κράτος, όταν ο τουρκικός πληθυσμός που κατοικούσε εκεί αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τις εστίες του. Το γεγονός αυτό επέφερε μια δραστική μείωση του αστικού πληθυσμού, δεδομένου του υψηλού ποσοστού μουσουλμάνων που κατοικούσαν σε όλη τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας στην πόλη. Οι εκτιμήσεις από τα πρώτα χρόνια μετά την αποχώρηση των Τούρκων κυμαίνονται από 5.000 ως 8.000 κατοίκους, ένα πληθυσμό αισθητά μειωμένο σε σχέση με την προηγούμενη κατάσταση.[12]

Τα στοιχεία που προέρχονται από τις πρώτες απογραφές που διενεργήθηκαν από το νεοσύστατο κράτος συμφωνούν σε γενικές γραμμές με τις παραπάνω εκτιμήσεις των περιηγητών. Ο Σταματάκης στο έργο του «Πίναξ χωρογραφικός της Ελλάδος» δίνει τα ακόλουθα στοιχεία: 4.578 κάτοικοι στο Προάστιο, 1.347 κάτοικοι στο Κάστρο, σύνολο 5.925 κάτοικοι.[13] Τα δεδομένα αυτά κατατάσσουν την πόλη στις πιο πολυπληθείς του ελληνικού βασιλείου, με μεγαλύτερες την Αθήνα (25.109), την Ερμούπολη (12.148) και την Πάτρα (11.337). Ο πληθυσμός της πόλης παρέμεινε γενικά σταθερός στους 5.000 περίπου κατοίκους ως και τα μέσα του 19ου αιώνα·[14] μια μικρή αύξηση παρατηρείται μετά το 1870, φθάνοντας τις 11.000 περίπου κατοίκους στις αρχές του 20ού αιώνα.