Η ζωή και το έργο του Ενετού περιηγητή του 15ου αιώνα Giovan – Maria Angiolello που περιέγραψε με εξαιρετική γλαφυρότητα την άλωση της Χαλκίδας (Negroponte) από τον Μωάμεθ, το 1470.
(το κείμενο που ακολουθεί είναι αποσπάσματα από το εισαγωγικό σημείωμα του βιβλίου «Τζοβάν Μαρία Αντζολέλλο: ένας Ενετός του 15ου αιώνα στην Αυλή του μεγάλου Τούρκου – μετάφραση: Δημήτρης Δεληολάνης
Ο Τζοβάν Μαρία Αντζολέλλο δεν είναι σήμερα τόσο γνωστός όσο ήταν στα χρόνια που ακολούθησαν τη δημοσίευση του έργου του (δείτε εδώ το κείμενο από την άλωση του Negroponte).
Ήδη στις αρχές του 16ου αιώνα αποτελούσε αναντικατάστατο σημείο αναφοράς για όλους εκείνους που ενδιαφέρονταν για τα συμβάντα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Τζοβάννι Μπαττίστα Ραμούζιο, αφού εκτύπωσε το Μάρκο Πόλο και τους Ταρτάρους του Xαϊτόν Αρμενίου, φρόντισε να συμπεριλάβει στη σειρά των «Ταξιδιών» του και το βιβλίο του Αντζολέλλο γύρω από το βίο και την πολιτεία του Ουζούν Χασάν, βασιλιά της Περσίας, διότι το θεώρησε «απαραίτητο συμπλήρωμα» .
Ανάμεσα στους πάμπολλους, Ιταλούς και μη, που έγραφαν εκείνη την περίοδο για τη χώρα των Τούρκων, το έργο του Αντζολέλλο πράγματι ξεχώρισε για μια σειρά από λόγους. Ο κυριότερος είναι πως ο συγγραφέας ήταν ο πρώτος Ιταλός που έζησε τόσα πολλά χρόνια μέσα στην αυλή του σουλτάνου, στην ίδια την καρδιά της αχανούς αυτοκρατορίας. Οι άλλες αφηγήσεις και περιηγήσεις που κυκλοφόρησαν την εποχή εκείνη ήταν προπαντός αναφορές και εκθέσεις βενετών βαΐλων, πρεσβευτών και απεσταλμένων στην αυλή του σουλτάνου. Η δική τους οπτική γωνία ήταν υποχρεωτικά απόμακρη και ιδιοτελής. Απεναντίας ο Αντζολέλλο αποκάλυψε για πρώτη φορά στους δυτικούς όχι μόνο την οργανωτική δομή στο σεράι, αλλά κυρίως έκανε με πληροφορίες από πρώτο χέρι ένα ανέκδοτο πορτραίτο εκείνης της ανατολίτικης δυναστείας που έσπειρε τον τρόμο σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Ο δεύτερος και εξίσου σημαντικός λόγος της εκδοτικής επιτυχίας του βασίζεται στην ίδια τη γλώσσα του Αντζολέλλο, στον δημοσιογραφικό ante litteram τρόπο γραφής και περιγραφής όσων είδε και άκουσε στην αυλή της Κωνσταντινούπολης, δεκαεπτά μόλις χρόνια από την άλωση.
Ο Αντζολέλλο γεννήθηκε στη Βιτσέντζα, κοντά στη Βενετία, γύρω στα 1452. Η ακριβής ημερομηνία δεν είναι γνωστή. Υπολογίζεται όμως στη βάση όσων αφηγείται ο ίδιος στην περιγραφή της άλωσης της Χαλκίδας, όταν στις 13 Ιουλίου 1470 περιλαμβάνει τον εαυτό τον ανάμεσα στους «αιχμαλώτους με γένια».
Το περιπετειώδες ταξίδι του προς τη Χαλκίδα, που θα χάραζε όλη την υπόλοιπη ζωή του, ξεκίνησε το 1468, όταν ο Τζοβάν (ή Ζονάν, όπως έγραφε ο ίδιος στη βενετσιάνικη διάλεκτο) Μαρία ήταν ένας νεαρός έμπορος μόλις δεκαέξι χρονών. Δεν πρέπει να προκαλεί απορίες η αρχή του βιβλίου, που αφήνει να εννοηθεί πως το αφηγηματικό υποκείμενο είναι ο αδελφός του Τζοβάν Μαρία, Φραντσέσκο. Σύμφωνα με τους περισσότερους σχολιαστές πρόκειται απλώς για ένα ρητορικό τέχνασμα του συγγραφέα για να αποδώσει τον οφειλόμενο φόρο τιμής στον αδελφό του, που, όπως ο ίδιος μας λέει, έπεσε πολεμώντας στην πολιορκία της Χαλκίδας.
Το 1472 ο Αντζολέλλο πέρασε στην υπηρεσία του πρίγκηπα Μουσταφά, δευτερότοκου γιου τον Μωάμεθ Β’ τον Πορθητή. Στο τέλος τον 1474 ο Αντζολέλλο πέρασε στην υπηρεσία του Μεγάλου Τούρκου, που, σύμφωνα με έγκυρες μαρτυρίες του εμπιστεύτηκε τη διαχείριση των οικονομικών του παλατιού. Τι ακριβώς σήμαινε αυτό δεν είναι σαφές. Σίγουρα ο Αντζολέλλο δεν ήταν ένας από τους δύο ντεφτερντάρ, κάτι σαν τους σημερινούς «υπουργούς οικονομικών», της αυτοκρατορίας, γιατί το αξίωμα αυτό θεωρείται αρκετά υψηλό για ένα χριστιανό σκλάβο. Μήπως ήταν τότε κασνανταρμπασσί, θησαυροφύλακας στο σεράι; Ο ίδιος ο Αντζολέλλο μας λέει πως το αξίωμα αυτό το αναλάμβανε συνήθως ένας ευνούχος. Δεν αποκλείεται όμως, χωρίς να είναι τυπικά ούτε το ένα ούτε το άλλο, ο Αντζολέλλο να άσκησε πρακτικά αυτά τα καθήκοντα, που του επέτρεψαν να βρίσκεται σε άμεση επαφή με τον ίδιο το σουλτάνο για πέντε χρόνια, δηλαδή μέχρι το θάνατο του Μωάμεθ το 1481. Εξάλλου, μετά την ανάγνωση της λεπτομερέστατης (ίσως υπερβολικά!) περιγραφής του οθωμανικού μισθολογικού συστήματος που κάνει ο ίδιος ο Αντζολέλο δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία για το χαρακτήρα των αρμοδιοτήτων του στο σεράι.
Ξέρουμε πως το 1476 συνόδευσε το Μέγα Τούρκο στην εκστρατεία εναντίον του Στεφάνου στη Μολδαβία κι ύστερα εναντίον της Ουγγαρίας. Το 1478 συμμετείχε στην εκστρατεία του σουλτάνου εναντίον της Κρόιας, της τελευταίας κτίσης της Βενετίας στην Αλβανία, όπου φαίνεται πως αναγκάστηκε να πάρει μέρος στις μάχες εναντίον των συμπατριωτών του. Το 1479 η Βενετία έκλεισε ειρήνη με τον σουλτάνο, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Τον ίδιο χρόνο οι Τούρκοι κατέλαβαν τη Ζάκυνθο και τη Λευκάδα, ενώ η Ρόδος κατάφερε να αποκρούσει τις αιφνιδιαστικές επιθέσεις και πολιορκίες των Τούρκων. Ο Αντζολέλλο συμμετείχε και σε μια άλλη εκστρατεία. Εκείνη του 1481, της οποίας ο τελικός στόχος παραμένει ακόμη ανεξιχνίαστος. Μόλις ξεκίνησε η πορεία προς την ασιατική ενδοχώρα, καμιά πενηνταριά χιλιόμετρα από την Πόλη, ο Μωάμεθ ξαφνικά πέθανε. Στη σκληρή μάχη για τη διαδοχή, ο πρίγκηπας Τζεμ ηττήθηκε κι αναγκάστηκε να καταφύγει πρώτα στη Ρόδο κι ύστερα στην Προβηγκία, όπου παρέμεινε έξι χρόνια. Στο τέλος βρήκε φιλοξενία στη Ρώμη, στο κάστρο τον Αγίου Αγγέλου, όπου πέθανε το 1495.
Χειρόγραφο κείμενο του Τζοβάν Μαρία Αντζολέλλο – Biblioteca Civica Bertoliana. Πηγή: Angiolello.net / Pierre A. MacKay.
Ο ίδιος ο Αντζολέλλο έγραψε πως πέρασε στην υπηρεσία του νικητή Βαγιαζήτ Β’. Αλλά από το 1481 τα ίχνη του χάνονται.
Σύμφωνα με ορισμένες μαρτυρίες έμεινε στο σεράι «καμιά εικοσαριά χρόνια». Τον ξαναβρίσκουμε στην πατρίδα του τη Βιτσέντζα στις αρχές του 1488. Οι ίδιες μαρτυρίες μας λένε πως απέδρασε από το σεράι και έφτασε στην Ιταλία με περιπετειώδη τρόπο. Δύο χρόνια αργότερα παντρεύτηκε κι έκανε τρία παιδιά, δύο γιους και μία κόρη. Το 1509 ενεγράφη στη συντεχνία των συμβολαιογράφων της πόλης.
Υπάρχουν αβέβαιες μαρτυρίες για κάποια ταξίδια του στην Ευρώπη, που μπορεί να έγιναν είτε όταν ήταν στην υπηρεσία του σουλτάνου, είτε μετά την επιστροφή του στη Βιτσέντζα. Θεωρείται αντίθετα πιθανή η παραμονή του στην Περσία μετά το θάνατο του Πορθητή, εξαιτίας της άριστης περιγραφής που μας άφησε της διαδρομής Κωνσταντινούπολη – Ταυρίδα και της αυλής του σάχη Ισμαήλ, διαδόχου του Ουζούν Χασάν. Εικάζεται και ένα δεύτερο ταξίδι του στην Περσία ανάμεσα στο 1507 και στο 1517, ίσως ως απεσταλμένος της Βενετίας, ίσως ως απλός έμπορος.
Ο Τζοβάν Μαρία Αντζολέλλο πέθανε στη Βιτσέντζα ανάμεσα στο τέλος του 1523 και στις αρχές του 1524. Ήταν 73 χρονών και πρόεδρος της συντεχνίας συμβολαιογράφων της πόλης του. Το βιβλίο «ένας Ενετός του 15ου αιώνα στην Αυλή του μεγάλου Τούρκου» πρέπει, κατά πάσα πιθανότητα να είναι το πρώτο βιβλίο που έγραψε ο Αντζολέλλο. Ο μόνος κώδικας που μας έμεινε λειψός και βρίσκεται στη βιβλιοθήκη Bertoniana της Βιτσέντζα. Από τότε πρωτοδημοσιεύτηκε το 1881 στην ίδια πόλη από τον Α. Καππαρότσο. Ο αρχικός τίτλος του βιβλίου «Ταξίδι στο Νεγροπόντε» δεν ανταποκρίνεται στο περιεχόμενό του. Στην πραγματικότητα το ταξίδι στη Χάλκίδα εξαντλείται σε μισή σελίδα. Εκείνο που ενδιαφέρει περισσότερο είναι η πολιορκία και η άλωση της πόλης από τον Πορθητή, η αιχμαλωσία και η μεταφορά του στην Κωνσταντινούπολη και η λεπτομερέστατη περιγραφή της Πόλης, της αυλής του Μεγάλου Τούρκου και του τρόπου με τον οποίο οργανώθηκε η αυτοκρατορία. Το τελευταίο κεφάλαιο αποτελεί μία πρώτη προσπάθεια περιγραφής της καταγωγής των Τούρκων, του ίδιου του Μωάμεθ τον Πορθητή και της σκληρής διαμάχης που ξέσπασε μετά το θάνατό του για τη διαδοχή.
Τα ίδια αυτά θέματα απασχολούν και ένα άλλο, πολύ πιο φιλόδοξο έργο του Αντζολέλλο, την «Historia Turchesca», που περιγράφει την ιστορία των οθωμανών Τούρκων από τον 6ο μ.Χ αιώνα μέχρι το 1514. Κατά πάσα πιθανότητα, στη συγγραφή του έργου αυτού συμμετείχε και ένας άλλος Βενετός, ο Ντονάντο ντα Αέτζε, που μάλλον συνέταξε τα μέρη που αφορούν τις εκστρατείες των γάλλων βασιλιάδων Καρόλου 8ου και του Λουδοβίκου 12ου στην Ιταλία ανάμεσα στο 1494 και το 1504.
Το πρώτο όμως έργο του Αντζολέλλο που έκανε την εμφάνισή του στην Ιταλία είναι η «Σύντομη αφήγηση της ζωής και των πράξεων του Ουσσουκασσάνο», βασιλιά της Περσίας , που κυκλοφόρησε στη Βιτσέντζα το 1490 κι έκτοτε έκανε διάφορες επανεκδόσεις. Σύμφωνα με τον ΙΙάολο Τζόβιο, που το χρησιμοποίησε για το βιβλίο του «Έπαινοι και βίοι συντόμως καταγραμμένοι επιφανών ανδρών» (Βενετία 1557), ο Αντζολέλλο το έγραψε στα ιταλικά αλλά ύστερα το μετέφρασε στα τουρκικά, κερδίζοντας έτσι την εύνοια τον Μωάμεθ Β’.
Υπάρχει τέλος κι ένα άλλο έργο τον Αντζολέλλο πον ανακαλύφτηκε μόλις πρόσφατα. Πρόκειται για τη μετάφραση στα βενετσιάνικα της Διαθήκης του Μωάμεθ στο γαμπρό του Αλί, που πρωτοκυκλοφόρησε το 1913, σε μια κακή μετάφραση στα γαλλικά του Jean Reinhardt. To πλήρες κείμενο στην πρωτότυπη γλώσσα κυκλοφόρησε μόλις το 1985. Πρόκειται, όπως λέει ο τίτλος του, για ένα σύντομο κείμενο που φέρεται να έγραφε ο Πορθητής για τον άνδρα της κόρης του Φατιμά. Ο λόγος για τον οποίο τράβηξε την προσοχή του Αντζολέλλο πρέπει να είναι πως το κείμενο αποτελεί μια ποιητική αλλά σύντομη και διεξοδική έκθεση των ηθικών και θρησκευτικών αρχών του Ισλάμ. Δεν ξέρουμε πότε ακριβώς μεταφράστηκε αυτή η πνευματική διαθήκη τον Πορθητή. Αποτελεί όμως την καλύτερη μαρτυρία της διαφοροποίησης που συντελέστηκε στην αντίληψη αυτού του χριστιανού σκλάβου σε σχέση με το οθωμανικό σύμπαν. Κατά τη διάρκεια της πολυετούς αναγκαστικής παραμονής στο σεράι, ο Αντζολέλλο έμαθε να αξιολογεί κατάλληλα τις αρετές και τα ελαττώματα των αφεντικών του.
Υπάρχει όμως κι ένας άλλος λόγος, καθαρά τεχνικός, που κάνει αυτή τη διαφορά ακόμη πιο αισθητή. Τα πρώτα δύο κεφάλαια μεταφράστηκαν από τον κώδικα του «Ταξιδιού» που βρίσκεται στη Βιτσέντζα. Για τα δύο τελευταία προτιμήθηκε αντίθετα η μεταγενέστερη εκδοχή που βρίσκεται στην «Historia Tourchcsca». Τα δύο κείμενα δεν παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές. Αυτή η διαφοροποίηση όμως είναι αρκετά εμφανής. Όχι μόνο στον έκδηλο θαυμασμό του συγγραφέα για ορισμένες όψεις του οθωμανικού βίου (όπως π.χ. για την αγάπη των Τούρκων προς τη φύση), αλλά και στο μεγαλύτερο πλήθος λεπτομερειών.
Υπάρχει και μια άλλη στυλιστική διαφορά που αξίζει να σημειωθεί. Στα πρώτα δύο κεφάλαια ο Αντζολέλλο είναι ένας περιηγητής που προσέχει να μην του ξεφύγει τίποτα από τους τόπους που γνωρίζει και περιγράφει. Προσέχει τα αρχαία μνημεία, που δεν είναι πάντα σε θέση να αξιολογήσει, ενώ σε δύο φορές (στο μαγικό άγαλμα του Ιπποδρόμου και στην εκτέλεση τον Ναζούχ Μπεγκ) παρασύρεται από τοπικούς θρύλους. Στο δεύτερο ήμισυ αντίθετα ο Αντζολέλλο δεν είναι πλέον ο προνομιούχος περιηγητής, αλλά ο ιστορικός της αυτοκρατορίας. Όχι μόνο οι θρύλοι δεν έχουν πια θέση στην αφήγηση αλλά τα ίδια γεγονότα περιμένουν το συγγραφέα μας για να επιβεβαιωθούν, όπως συμβαίνει με την εκτέλεση του βεζύρη Μαχμούτ πασά «Εγώ ο Ζουάν Μαρία λέω πως αυτό δεν είναι αλήθεια».
Όπως όμως έχουμε ήδη πει, η πραγματική δύναμη του Αντζολέλλο είναι η συντομία και η δημοσιογραφική ακρίβειά του. Αριστουργηματικά είναι από αυτήν την άποψη τα δύο ανέκδοτα που αφορούν τον Πορθητή: εκείνο της νεαρής ερωμένης του και εκείνο με τα καρπούζια του μπαξέ. Τόσο που αργότερα ο Ματτέο Μπαντέλλο, ο Γιάκοπο Ντε Προμοντόριο Ντε Κάμπις, ο Θεόδωρος Σπαντοντζίνο Κατακονζηνός κι άλλοι συγγραφείς τα επαναπρότειναν, εμπλουτίζοντάς τα με νέες λεπτομέρειες.