Μέσα σε λιγότερο από έναν αιώνα η ιστορία της Χαλκίδας χάθηκε για πάντα

Μετά τη μεταφορά της Εύβοιας από το οθωμανικό στο ελληνικό κράτος, οι νέες αρχές ξεκίνησαν τη ριζική εξαφάνιση όλων σχεδόν των ιστορικών μνημείων της πόλης, που ολοκληρώθηκε σε λιγότερο από έναν αιώνα.

     Ένα από τα πρώτα προγράμματα προέβλεπε τη διαπλάτυνση του στενού καναλιού που διέτρεχε τη μεσαιωνική πόλη. Το 1800 καταστράφηκαν τρεις νερόμυλοι (βλ. αναλυτικά εδώ) πλάι σε μία πεζογέφυρα πάνω από αυτό το κανάλι κι αργότερα το ίδιο συνέβη στο μεγαλύτερο μέρος των δομικών στοιχείων κι από τις δύο πλευρές του, έτσι ώστε σήμερα να αναγνωρίζονται μόνον οι βάσεις από τους δύο στρογγυλούς πύργους στο βόρειο και στο νότιο άκρο. Αρχικά ανάμεσα σε αυτούς τους δύο πύργους και τη βοιωτική ακτή περνούσε ένα φαρδύ κανάλι, ένα απομεινάρι του οποίου διακρίνεται σε έναν χάρτη του 1840, που απεικονίζει μία πολύτοξη γέφυρα να περνάει μπροστά από τον βόρειο πύργο και να σχηματίζει μία δεξιά γωνία πριν από το τέλος της. Την περίοδο 1856-58 αυτή η παλαιά γέφυρα ισοπεδώθηκε και το μεγαλύτερο μέλος του καναλιού επιχωματώθηκε, ενώ στα δυτικά το 1890 το αποκομμένο μέρος του μεσαιωνικού Νεγροπόντε ενώθηκε με την ξηρά.

Ο αρχικός πορθμός παρέμεινε ανοιχτός μέχρι το 1470, όταν οι Οθωμανοί πήραν το Νεγροπόντε από τους Ενετούς.

Ό,τι δεν βλέπουμε ξεχνιέται. Οι Οθωμανοί είχαν αφήσει το δυτικό πέρασμα να γεμίσει με λάσπη, με αποτέλεσμα για δεκαετίες να μην μπορούν καθόλου να διασχίσουν καράβια τον Εύριπο.

     Όταν έχτισαν την πέτρινη γέφυρά τους από την πλευρά της Βοιωτίας τον 17^ο αι. δεν προνόησαν για τη ναυσιπλοΐα. Ο Εβλιά Τσελεμπή αφηγείται την πρώτη διάνοιξη ενός πορθμού στον άξονα βορρά – νότου με τη διαπλάτυνση του καναλιού, που έγινε στο τρίτο τέταρτο του 16^ου αιώνα. Πριν όμως αναλύσουμε διεξοδικά την αφήγηση του Εβλιά Τσελεμπή, χρειάζεται να έχουμε μία ευρεία αντίληψη της γεωλογίας του πορθμού του Ευρίπου. Η μόνη εν γένει διαθέσιμη αναφορά που παρατίθεται για τα γεωλογικά στοιχεία της ακτογραμμής στον Ευβοϊκό κόλπο είναι μία επιγραμματική επιθεώρηση του 1988, στην οποία αναφέρεται πως ο χωρισμός της Εύβοιας από την ξηρά «μάλλον συνέβη στη Χαλκίδα 6 – 5000 χρόνια πριν». Στην πραγματικότητα δεν παρέχεται λεπτομερής αιτιολόγηση γι’ αυτήν την εκτίμηση, αλλά φαίνεται πως αυτή είναι η επικρατούσα αντίληψη (communis opinio). Όποτε κι αν συνέβη αυτό, προκλήθηκε εξαιτίας ενός σεισμού και της υποχώρησης που επέφερε σε έναν προσχωσιγενή και τραχύ ιζηματογενή ισθμό, αλλά περιορίστηκε στο ανατολικό άκρο, καθώς λειτούργησε ως αντέρεισμα ο ελικοειδής βράχος που βρίσκεται κάτω από τη σύγχρονη Χαλκίδα. Εκτός από μία παράδοξη απόπειρα επανένωσης της Εύβοιας με τη Βοιωτία το 411 π.Χ.[2], ο αρχικός πορθμός παρέμεινε ανοιχτός μέχρι το 1470, όταν οι Οθωμανοί πήραν το Νεγροπόντε από τους Ενετούς.

Η περιγραφή του Προκόπιου.

Το εκτενέστερο σημαντικό σχόλιο για τον αρχαίο Εύριπο προέρχεται από μία εξαιρετικά φθαρμένη περιγραφή ενός οχυρού / κάστρου εκεί από τον Προκόπιο (Περὶ Κτισμάτων). Παρά το γεγονός πως η περιγραφή σταματά απότομα, πριν δοθεί οποιαδήποτε λεπτομέρεια για την οχύρωση, το κείμενο αυτό προκαλεί την περιέργεια και επιδέχεται προσεκτικής ανάλυσης:

     «Το νησί της Εύβοιας προβάλλεται εδαφικά από την ηπειρωτική Ελλάδα στη θάλασσα, θεωρείται δε πως προέκυψε, καθώς ήταν πριν ένα με τη χερσαία γη και αποσχίσθηκε με τον πορθμό ύστερα, δημιουργώντας ρήγμα στην ήπειρο σε αυτό το σημείο, αλλά και με της θάλασσας την επιρροή τριγύρω από τη Χαλκίδα, η οποία πιεζόμενη πλέον συνέδεσε ένα στενό, με τις εκατέρωθεν όχθες του να έχουν το εύρος ενός ρυακιού. Το κομμάτι που αποκόπηκε από την ηπειρωτική χώρα έγινε νησί. Ο δε πορθμός επονομάζεται Εύριπος. Έτσι κάπως λοιπόν τυγχάνει αυτή η Εύβοια, για την δε ζεύξη του πορθμού βρίσκεται μία κατασκευασμένη δοκός, βεβαίως τοποθετημένη μεν, ενώ μπορούν μέσω αυτής να θεωρηθούν οι επιχώριοι (ντόπιοι κάτοικοι) ως ηπειρώτες και να μεταβούν εύκολα στην αντίπερα γη, όταν δε την αφαιρούν και με τις ακάτους διαπλέουν τον πορθμό γίνονται αμέσως νησιώτες. Δηλαδή, με την τοποθέτηση και την αφαίρεση ενός ξύλου μπορούν και να πεζοπορήσουν και να ναυσιπλοήσουν»

Προκόπιος, Περὶ Κτισμάτων, 4.3.16.

     Ο Προκόπιος παρατηρεί, όπως και οι σύγχρονοι γεωλόγοι, ότι η Εύβοια ήταν κάποτε ενωμένη με την υπόλοιπη Ελλάδα, αλλά αργότερα αποκόπηκε με έναν πορθμό. Φαίνεται πως είναι ο πρώτος που αναφέρει τεκμηριωμένα αν και συγκεχυμένα την ύπαρξη ενός δεύτερου στενού περάσματος ανατολικά του Ευρίπου. Έχει πλήρη συνείδηση ότι η σπουδαιότητα του Νεγροπόντε έγκειται εν πολλοίς στον έλεγχο της πόλης επί του πορθμού, όρος που χρησιμοποιείται για πέρασμα αρκετά φαρδύ ώστε, ελλείψει γέφυρας, να απαιτείται κάποια άκατος για τον διάπλου του, αλλά, παρόλο που το αποκαλεί πορθμό, περιγράφει αυτό το δεύτερο κανάλι σαν μία στενή ρηγμάτωση στον βράχο με απόκρημνες όχθες (σφιγγομένη ες ρύακος εύρος) κι όχι σαν ένα πλώιμο πέρασμα. Πιθανόν να επρόκειτο για ένα πρόσφατο νέο στοιχείο στην τοπογραφία της περιοχής, που είχε διαμορφωθεί από σεισμό, και να εστιάστηκε σε αυτό ο Προκόπιος εν μέρει εξαιτίας της διαφορετικότητάς του. Ατυχώς η τάση του για παραλληλισμούς και ρητορική εκζήτηση οδήγησε για πολλούς αιώνες σε ατελείς αναγνώσεις και παρερμηνείες της τεκμηρίωσης που ακολουθεί. Ο πορθμός που μπορεί να διασχισθεί με άκατο στις σπάνιες εκείνες περιπτώσεις κατά τις οποίες η γέφυρα δεν υφίσταται είναι ο πορθμός του Ευρίπου, μεταξύ της Βοιωτικής ακτής και της πύλης.

Οι Ενετοί χτίζουν το «κάστρο του πορθμού».

Το 1205 ο Φλαμανδός σταυροφόρος Ζακ ντ’ Αβεσνέ (Jacques d’Avesnes) έφτασε ανενόχλητος από τη Βοιωτική πύλη, αλλά μετά τον θάνατό του έναν χρόνο αργότερα χωρίς να έχει αφήσει κληρονόμους – διαδόχους ο Βονιφάτιος ο Μομφερρατικός με γρήγορες κινήσεις παραχώρησε την κληρονομιά του στους Βερονέζους (dalle Carceri) και μετέτρεψε το στενό της Εύβοιας σε ένα είδος βερονέζικης λίμνης (βλ. αναλυτικά εδώ).

     Η ενετική επιρροή ήταν ελάχιστη στην αρχή, αλλά χρειάστηκαν μόλις 40 χρόνια για να κερδίσουν τον έλεγχο του μεγαλύτερου μέρους του στενού. Απέκτησαν ολόκληρη τη λωρίδα της παραλίας κατά μήκος της δυτικής πλευράς του τειχισμένου κέντρου του Νεγροπόντε και, ως αντίτιμο για μια συμμαχία ενάντια στις διεκδικήσεις των Βιλλεαρδουίνων του Πριγκιπάτου της Αχαΐας, διεκδίκησαν την πύλη[3] για λογαριασμό τους – μια δυσχέρεια, αφού ο δρόμος που διέτρεχε αυτήν και τη γέφυρα εξακολουθούσε να ανήκει στους Βερονέζους. Για μία δεκαπενταετία αφότου με συνθήκη η πύλη παραχωρήθηκε στους Ενετούς, αυτοί εργάστηκαν για τη δημιουργία μιας υποστηρικτικής κατασκευής στο εσωτερικό, με την μάλλον υπερβολική ονομασία «κάστρο της γέφυρας» (Castrum Pontis) παρά το ότι ήταν χτισμένο σε ένα μικρό κομμάτι γης διαστάσεων 40Χ20 μ. και κατά πάσα πιθανότητα υπερβολικά φορτωμένο με εφόδια και πυρομαχικά για να μπορεί να φιλοξενήσει μόνιμη φρουρά. Ως κομμάτι μιας τριμερούς συνθήκης το 1261 επιτράπηκε στους Βερονέζους να κατεδαφίσουν ό,τι είχε χτιστεί, και να το αντικαταστήσουν με μικρά κτίσματα, κανένα από τα οποία δεν ξεπερνούσε τα 9 τ.μ., αλλά εκμεταλλευόμενοι το προνόμιο που είχαν εξασφαλίσει, να αγοράζουν οποιοδήποτε κομμάτι γης προς πώληση, σύντομα απέκτησαν πάλι τον έλεγχο ολόκληρης της έκτασης των 800 τ.μ., την οποία ξαναέχτισαν με το ελαφρώς διαφοροποιημένο όνομα «καστέλο»(Castello).

Οι μαρτυρίες του Νικόλα ντι Μαρτόνι για το Νεγροπόντε

Στις 26 Φεβρουαρίου 1395 ο περιηγητής Νικόλα ντι Μαρτόνι (Nicola di Martoni) έφτασε διά θαλάσσης από την Αττική, αναζητώντας ένα πλοίο που θα τον μετέφερε πίσω στην Ιταλία μετά το προσκύνημά του στην Ιερουσαλήμ το 1394.

     Περίμενε πέντε εβδομάδες, χωρίς να έχει πολλές άλλες ασχολίες εκτός από το να εξερευνά το Νεγροπόντε και τα περίχωρά του, πράγμα που έκανε με την ίδια ελαφρώς αφελή ανοιχτομυαλιά που επιδεικνύει και σε όλη την αφήγηση του ταξιδιού του. Η ιδιαίτερη αξία των παρατηρήσεών του είναι ότι σπανίως χρωματίζονται από οποιαδήποτε προκαθορισμένη αντίληψη ή οποιοδήποτε ρητορικό κλισέ. Παραθέτει ό,τι βλέπει και ακούει σε απλά λατινικά, οπότε μπορούμε να έχουμε εμπιστοσύνη στις παρατηρήσεις του:

     Οι γέφυρες: «σε αυτό το σημείο όπου η παλίρροια έχει διαβρώσει τη στεριά, υπάρχουν δύο ξύλινες γέφυρες, μία σε κάθε πλευρά του κάστρου, και όσοι ταξιδεύουν διά ξηράς, είτε προς την ηπειρωτική χώρα είτε προς το νησί του Νεγροπόντε, περνούν από αυτές τις γέφυρες και μέσα από αυτό ακριβώς το κάστρο. Οπλισμένοι άνδρες είναι επιφορτισμένοι με την προσεκτική φύλαξη αυτών των γεφυρών και των πυλών. Το νερό σε αυτό το σημείο ρέει διαρκώς, σαν ποτάμι, άλλες φορές από το ένα λιμάνι κι άλλες από το άλλο, καθώς υπάρχουν δύο λιμάνια για πλοία εδώ».

     Οι μύλοι: «στο προαναφερόμενο σημείο υπάρχουν τρεις μύλοι έξυπνα φτιαγμένοι, ώστε να αλέθουν ανεξάρτητα από τη φορά του ρεύματος. Τα έσοδά τους είναι περίπου πενήντα δουκάτα ετησίως. Κάποιες φορές το ρεύμα κυλάει τόσο ορμητικό που οι τροχοί των μύλων συνθλίβονται».

Leon Legrand, ed. “Relation du pélerinage à Jérusalem de Nicolas de Martoni, notaire italien,” Revue de l’Orient Latin 3: (1895) 566 – 669, (564 – 55).

Τα συμπεράσματα του Μαρτόνι

Το ενδιαφέρον του Μαρτόνι τράβηξε κυρίως ο Εύριπος. Η μισή από τη σύντομη περιγραφή του Νεγροπόντε είναι αφιερωμένη στα δύο στενά, στις γέφυρες, στους νερόμυλους και στους φυσικούς τρόπους άμυνας που ο Εύριπος εξασφάλιζε.

     Λέει ότι ο δρόμος που ενώνει την ξηρά με το Νεγροπόντε περνάει από δύο ξύλινες γέφυρες, μία σε κάθε πλευρά αυτού που είδε ως «αρχαίο» κάστρο πριν από το κυρίως μέρος της οχυρωμένης πόλης. Επειδή το «αρχαίο κάστρο» είχε μία γέφυρα σε κάθε του πλευρά, το αντιλήφθηκε σαν νησί. Κάνει ιδιαίτερη μνεία σε τρεις τροχούς μύλων με αμφίδρομη κίνηση, αλλά επίσης σημειώνει ότι το ρεύμα που περνούσε από κάτω τους ήταν μερικές φορές τόσο γρήγορο κι ορμητικό που τους τσάκιζε. Αυτό το στενό προφανώς δεν ήταν κατάλληλο για πρόσδεση ή φόρτωση πλοίων και πιθανότατα θεωρούνταν πολύ επικίνδυνο για οποιοδήποτε σκάφος, ακόμη και στις σύντομες περιόδους που το νερό ήταν πολύ πιο ήρεμο. Η φόρτωση κι η εκφόρτωση αγαθών γινόταν στις δύο θαλάσιες εισόδους, πολύ μακριά από τα ρεύματα που σχετίζονταν με το στενό των μύλων ή αλλιώς στην αποβάθρα του τελωνείου, απέναντι από την τάφρο κοντά στην πύλη του Ναού (Porta del Tempio).

Η πύλη του Σουλεϊμάν

Σχεδόν όλοι οι μελετητές τους δύο προηγούμενους αιώνες υπέθεταν ότι στην ανατολική όχθη του στενού των μύλων βρισκόταν το κύριο αμυντικό τείχος της Terra (ή Piazza) του Νεγροπόντε. Κάτι που δεν ισχύει.

     Σε όλη την Ενετική περίοδο αλλά και μετά την επίσκεψη του Εβλιά Τσελεμπή (Evliya Celebi) το 1668, το δυτικό τείχος της Terra περιελάμβανε τη Βοιωτική πύλη, απέναντι από τη Βοιωτική ακτή. Στο βόρειο και στο νότιο άκρο του στενού των μύλων, κοντά στους δύο στρογγυλούς πύργους της Βοιωτικής πύλης, αυτό το τείχος διακοπτόταν. Δεν απομένει κανένα ίχνος αυτών των ανοιγμάτων, αλλά μέχρι που το στενό των μύλων διαπλατύνθηκε, συνέχιζε να είναι ένα εσωτερικό κανάλι της πόλης.

     Κοντά στους μύλους, υπήρχε μία επίσημη πύλη που χτίστηκε το 1526 / 7 από τον Σουλεϊμάν στο αριστερό άκρο μιας ανασυρόμενης γέφυρας πάνω από το στενό των μύλων, αλλά δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι η πύλη αυτή ήταν ενσωματωμένη στο βόρειο ή στο νότιο τμήμα του αρχικού αμυντικού τείχους της Terra. Η πύλη του Σουλεϊμάν κατεδαφίστηκε την ίδια εποχή με τους μύλους, πιθανότατα αμέσως μετά τις αρχές του 19^ου αι.[4], και δεν απομένει κανένα ίχνος ούτε από αυτήν ούτε από την ανασυρόμενη γέφυρα ή από τους μύλους.

Ο χάρτης του Καμότσιο

Με ελάχιστες εξαιρέσεις όλες οι εικόνες της περιοχής που σχεδιάστηκαν μέχρι τον 20ό αι. προέρχονται από τη φαντασία του Καμότσιο (Giovanni Francesco Camocio).

     Το πρότυπό του, ένας χάρτης που ζητήθηκε από τις Ενετικές αρχές, τους Δέκα (Dieci), το 1460, μάλλον δεν έδινε μεγάλη σημασία στην ακτογραμμή του Ευρίπου και είναι πιθανόν ο Καμότσιο να προβληματίστηκε, όπως και τόσοι άλλοι ύστερα από αυτόν, εξαιτίας της απουσίας οποιασδήποτε μείζονος αμυντικής κατασκευής εκεί. Το «Castello del ponte» του είναι σχεδόν αποκλειστικά φανταστικό και είναι ειρωνικό ότι αυτό το μέρος του χάρτη του άσκησε πολύ μεγαλύτερη επιρροή από ό,τι το υπόλοιπο. Χωρίς τον Camocio ήταν πολύ δύσκολο να γίνει κατανοητό το κέντρο, η καρδιά της Terra, γεγονός που καθιστούσε αδύνατη την κατανόηση της διαμόρφωσης είτε του Νεγροπόντε είτε του Ευρίπου. Ωστόσο, οι Δέκα το 1460 ενδιαφέρονταν συγκεκριμένα για την τοπογραφία έξω από τα τείχη του Νεγροπόντε και ο χάρτης του Camocio αυτήν αντικατοπτρίζει στη σχηματική περιγραφή του εσωτερικού της πόλης και της κύριας εισόδου της από τα δυτικά. Ο Camocio, όπως πολλοί μελετητές πρόσφατα, δυσκολευόταν να πιστέψει ότι μία απλή πύλη και δύο εκατέρωθεν πύργοι μπορούσαν να ονομάζονται «Castello» ή «castrum». Ζωγράφισε ένα συμβατικό, αναχρονιστικό και υπερμέγεθες  οχυρό με τέσσερις πύργους, τοποθετημένο σε κάποια απόσταση από το δυτικό τείχος της πόλης, έτσι ώστε η προοπτική του να του επιτρέψει να δείξει τους τρεις ανεμόμυλους σε μία γωνία κάτω από τα τείχη της πόλης, που ήταν σίγουρος ότι έπρεπε να υπάρχουν. Αυτή η διαστρέβλωση έκανε τον πορθμό να φαίνεται πολύ φαρδύτερος από ό,τι ήταν στην πραγματικότητα και συνέβαλε στις επί μακρόν υπερβολές για το μέγεθος και τη σημασία του. Ο χάρτης του Camocio είναι ένας απαραίτητος οδηγός για το μεγαλύτερο μέρος του Νεγροπόντε και της γύρω περιοχής, αλλά όχι για το νησί στο οποίο φαντάστηκε ότι βρισκόταν ή ακόμη και για τους ίδιους τους μύλους. Η ύπαρξη των τριών μύλων μαρτυρείται επίσης σε δύο χάρτες που σχεδιάστηκαν κατόπιν αυτοψίας του χώρου, έναν του 1485 περίπου κι έναν γύρω στα 1700, μια ερημωμένη εικόνα στην οποία το τώρα άχρηστο Castello είχε χάσει σχεδόν τη μισή περιοχή του. Μόνον οι δύο Ενετικοί πύργοι ήταν ακόμη σχετικώς άθικτοι, και τόσο απομονωμένοι που έμοιαζαν να μην έχουν σημαντικό λόγο ύπαρξης.

Περιγραφή του κάστρου του πορθμού

Κάποια στιγμή στον 18^ο αιώνα τα απομεινάρια του Castello επισκευάστηκαν και ξαναχτίστηκαν. Μία πρόσφατη μελέτη του Μαμαλούκου[5] μάλλον μας δείχνει ό,τι μπορούμε να μάθουμε από τα σχέδια του 19^ου αι. αλλά και από φωτογραφίες.

     Το κυρίως μέρος του κτηρίου ήταν ένα ορθογώνιο 80μ. Χ 20μ., χωρίς να υπολογίζεται η βάση των ίδιων των πύργων, και αυτές ήταν οι μεγαλύτερες διαστάσεις που είχε ποτέ το Castello. Δυτικά των πύργων, γνωρίζουμε ελάχιστα για το σχήμα οποιασδήποτε από τις διάφορες γέφυρες του δυτικού καναλιού κατά τη διάρκεια της Λομβαρδικής και της Ενετικής περιόδου στο Νεγροπόντε, κι ακόμη λιγότερα για την προηγούμενη, των Βυζαντινών χρόνων, από την οποία μπήκε στο Νεγροπόντε το 1205 ο Ζακ ντι Αβεσνέ. Η πύλη από την οποία μπήκε βρισκόταν σχεδόν στην ίδια γραμμή με το τείχος μεταξύ των δύο Ενετικών πύργων, κοντά στην άκρη της  σπειροειδούς πέτρινης υφαλοκρηπίδας που βρίσκεται κάτω από το μεγαλύτερο μέρος της σύγχρονης Χαλκίδας – δεν θα μπορούσε να είναι πιο δυτικά χωρίς να αποκόπτει τον Εύριπο, αφού οι χαμηλότερες πλαγιές του Καράμπαμπα δεν επιτρέπουν στο κανάλι να στραφεί προς αυτήν τη διεύθυνση. Σε ένα έγγραφο έχουμε μία ένδειξη ότι επρόκειτο για μία ξύλινη κατασκευή, η οποία στηριζόταν σε βυθισμένους πασσάλους κατά τον κλασικό Ενετικό τρόπο. Το πέρασμα από κάτω της απαιτούσε διαρκή εκβάθυνση, ώστε να μην κλείνει από τα ιζήματα.

     «Αντικείμενο έξι. Κατόπιν εξηγείται από την προαναφερθείσα κοινότητα ότι ακριβώς στο σημείο που η γέφυρά μας πλησιάζει την ηπειρωτική χώρα, μετατοπίζεται από καιρού εις καιρόν με τέτοιο τρόπο που αν δεν γίνει κάτι, σύντομα θα καταλήξει μέρος της ηπειρωτικής χώρας, πράγμα που θα αποδυναμώσει τα εδάφη μας και θα προκαλέσει μεγάλες απώλειες, καθώς οι γαλέρες της Σινιορία μας δεν θα μπορούν να διαπλεύσουν το στενό. Αφού υπήρχε ήδη εδώ μηχανικός που είχε αρχίσει εργασίες για την εκβάθυνση, είπε ότι σύντομα θα προχωρούσε σε επισκευή και θα αποκαθιστούσε τη γέφυρα, αλλά κι ότι αμφέβαλλε για το αν η επισκευή αυτή θα διαρκούσε».

Senato Misti 60, 140r ASVe Senato Misti 60, 140r – 42r, (3/5/1439) = Sathas 3: 451 – 57.

Τα μυστικά του καστέλου στον πορθμό του Ευρίπου

Δεν υπάρχουν στοιχεία για την παρουσία είτε γέφυρας είτε πύλης κατά τις πρώτες δεκαετίες του Λομβαρδικού Νεγροπόντε, αλλά μία αντίστοιχη χρήσιμη αντίληψη μπορούμε να αποκομίσουμε από φωτογραφίες της τελευταίας εκδοχής του δρόμου πριν από τo ξήλωμα των πύργων.

     Το κάστρο της γέφυρας (Castrum Pontis) του 1258 ήταν μία ενετική απόπειρα αμυντικής ενίσχυσης μέσα από την πύλη και κάλυπτε την ίδια περιοχή με το μεταγενέστερο Castello. Το εύρος του περιοριζόταν από το ρεύμα των μύλων, με αποτέλεσμα να είναι πάντα μία μικρή κατασκευή, που αδυνατούσε να στεγάσει φρουρά οποιουδήποτε πλήθους ανδρών. Οι Οθωμανοί ως επί το πλείστον το άφησαν ως είχε όταν το κατέκτησαν, αλλά πριν από το 1485 είχαν αποφασίσει να κλείσουν την κεντρικά τοποθετημένη κύρια πύλη και να ανοίξουν μία μικρότερη στο βόρειο άκρο. Ο δρόμος από τη Βοιωτία μετακινήθηκε βόρεια και ο πορθμός, που ήταν ήδη αδιάβατος, αφέθηκε να γεμίσει με λάσπη, αφού μόνο μικρές άκατοι μπορούσαν να περάσουν από τις χαμηλές και στενές καμάρες. Αφού το Castello κατέλαβε ολόκληρη τη νησίδα ανάμεσα στον πλώιμο πορθμό και στο ρεύμα που κινούσε τους μύλους, δεν ήταν ανάγκη να αποτελεί μέρος του κυρίως αμυντικού τείχους το Νεγροπόντε, οπότε δεν έχουμε καμία αντίληψη για το πώς έμοιαζε αυτό το κυρίως τείχος στο κομμάτι μεταξύ των θαλάσσιων πυλών Καστανιόλα (Castagnola) και Ινκορονάτα (Incoronata). Τα όποια θεμέλιά του παρέμεναν τον 18ο αιώνα εξαφανίστηκαν, όταν ανοίχτηκε ο καινούργιος πλώιμος πορθμός στο σημερινό του εύρος, πριν κι από την ισοπέδωση όλων των τειχών του Νεγροπόντε.

Το ταξίδι του Εβλιά Τσελεμπή στη Χαλκίδα

Ο Εβλιά επισκέφθηκε το Νεγροπόντε το 1668, μόλις έντεκα χρόνια μετά το χτίσιμο μιας πέτρινης γέφυρας κατ΄ εντολή του Μεγάλου Ναυάρχου, του Κενάν Πασά, την πρώτη εβδομάδα του Αυγούστου του 1657  (SN, VIII248a19).

     Η περιγραφή του για τα οχυρωματικά έργα του Νεγροπόντε στον Εύριπο είναι από τα πιο δυσνόητα χωρία αυτού του είδους στο 8ο βιβλίο, αλλά ευτυχώς η περιγραφή του Ζακόμπ Σπον (Jacob Spon) μόνον εννέα χρόνια αργότερα αποτελεί μία αξιόπιστη διόρθωση. Υπολογίζει το μήκος της γέφυρας του δυτικού πορθμού στα 25 μέτρα και δεν αναφέρει καν το (κινητό) άνοιγμά της στην 90 μοιρών καμπή που οδηγούσε στον βόρειο στρογγυλό πύργο. Ένα σχέδιο του 1844 δείχνει τη χαμηλή πέτρινη γέφυρα του Κενάν Πασά με ανοίγματα υπερβολικά στενά για μία γαλέρα. Ο Σπον περιγράφει το πέρασμα από το ρεύμα που κινούσε τους μύλους ως αρκετά πλατύ για μια γαλέρα αλλά με τα κουπιά της μαζεμένα. Η γέφυρα σε αυτό το σημείο είναι αψιδωτή. Υπολογίζει το μήκος της στα 18 μέτρα, αλλά το πέρασμα από κάτω της δεν μπορούσε να είναι πάνω από δέκα.

Η περιγραφή του Σπον

«Ο πορθμός του Ευρίπου είναι εδώ στενότερος από κάθε άλλο σημείο και ερχόμενος κανείς από τη Βοιωτία στο νησί περνά πρώτα από μία πέτρινη γέφυρα με πέντε μικρές αψίδες, που δεν έχει παρά 30 βήματα μήκος περίπου κι οδηγεί κάτω από έναν πύργο χτισμένο από τους Ενετούς στη μέση του πορθμού.

     Βλέπει επίσης τον Άγιο Μάρκο πάνω από την πύλη. Από τον πύργο προς την πόλη δεν υπάρχει παρά μόνο μία αψιδωτή κινητή (ανασυρόμενη) γέφυρα με μήκος περίπου 20 βήματα, που το ένα της μισό σηκώνεται από την πλευρά του πύργου και το άλλο της μισό από την πλευρά της πόλης, για να επιτρέπει τον διάπλου σε γαλέρες κι άλλα σκάφη, πράγμα όμως που δεν μπορεί να γίνει εύκολα παρά μόνον αν μαζέψουν τα κουπιά τους».

Jacob Spon, Voyage d’Italie, de Dalmatie, de Grece, et du Levant: fait aux années 1675. & 1676 (Amsterdam: Henry & Thedore Boom 1679) 2 vols. 2: 245—46. Online

Η ιστορία του Κιλίτζ Αλή Πασά που έκανε ξανά πλεύσιμο τον Εύριπο

Στο τέλος του κειμένου του για την Εύβοια ο Εβλιά αφηγείται μία «αξιοσημείωτη ιστορία» για τον Κιλίτζ Αλή Πασά (Kılıs Ali Pasa), το νόημα της οποίας είναι ότι το ρεύμα που κινούσε τους μύλους ήταν πολύ στενό για μία γαλέρα[6].

     Ο Κιλίτζ Αλή (επίσης γνωστός ως Ουλούτζ Αλή -Ulus Ali- και στη Δύση ως Οκιάλι – Occhiali) αιχμαλωτίστηκε από τους Οθωμανούς σε νεαρή ηλικία και εξισλαμίστηκε, αφού προέβαλε κάποια αντίσταση αρχικά. Προφανώς γεννημένος ναυτικός, ανήλθε γρήγορα στην ιεραρχία του Οθωμανικού ναυτικού και έγινε Μέγας Ναύαρχος προς το τέλος της ζωής του. Ήταν στη Ναύπακτο το 1571 και διακρίθηκε αρχικά εξαιτίας των επιτυχιών του απέναντι στη δεξιά και την κεντρική πτέρυγα των Χριστιανών κι ύστερα εξαιτίας της σαφούς αντίληψής του ότι οι Οθωμανοί είχαν χάσει τη μάχη, γεγονός που τον οδήγησε να απεμπλακεί και να σώσει λίγα πλοία που αποτέλεσαν τον πυρήνα του αναδιοργανωμένου στόλου.

     Κάποια στιγμή μετά το 1550, ο Κιλίτζ Αλή με τέσσερα μόνο πλοία ήρθε αντιμέτωπος με δέκα χριστιανικά πλοία κι αντί να θυσιάσει τα δικά του, κατέφυγε στο νότιο λιμάνι του Νεγροπόντε κι ύστερα κάτω από το τείχος του οχυρού στον Εύριπο, όπου η χριστιανική ναυτική μοίρα δεν μπορούσε να τον ακολουθήσει. Τα χριστιανικά πλοία τον περίμεναν «όπως η γάτα μπροστά στην ποντικότρυπα», αφού δεν περίμεναν ότι τα πλοία του θα μπορούσαν να περάσουν τον Εύριπο:

     «Αλλά ο άπιστος με τις δέκα γαλέρες του μπήκε στο στόμιο του πορθμού κι αγκυροβόλησε εκεί, λέγοντας “όποτε ο Τούρκος φύγει, είναι δικός μου!” Με την ιδιοφυία ενός Αριστοτέλη, ο Αλή Πασά έβγαλε μια νύχτα τους ναύτες και τους σκλάβους από τις γαλέρες του, κι από τις δύο πλευρές του νερού στο ρεύμα που κυλάει δίπλα στους μύλους της γέφυρας του κάστρου, αυτούς που ήδη αναφέραμε, συγκέντρωσε μια ομάδα φυλακισμένων στον βράχο, με τις αξίνες του Φερχάντ (Ferhad) στα χέρια.  Κατόπιν, τους έβαλε να σπάσουν το βράχο κι από τις δύο πλευρές, μέχρι το πέρασμα να είναι τόσο φαρδύ που να επιτρέπει το διάπλου, και μέσα στη νύχτα έβγαλε από τις τέσσερις γαλέρες τα πανιά τους και τα στερέωσε στην ξηρά. Ύστερα πέρασε με τα τέσσερα πλοία του από τα προαναφερθέντα στενά των μύλων που είχε διανοίξει, συνέχισε μέχρι τους Ωρεούς, στην άκρη του νησιού και κατέπλευσε πάλι νότια, στο  Κιζίλ Χισάρ (Kizil Hisar = Castello Rosso, Κάρυστος). Νωρίς το πρωί, οι άπιστοι, βλέποντας από τα πλοία τους ότι τα τουρκικά πανιά βρίσκονταν ακόμη μέσα στο λιμάνι, χαλάρωσαν τις φρουρές τους, αλλά το ίδιο πρωί, ενώ όλοι οι άπιστοι κείτονταν πιωμένοι και παραδομένοι στον ύπνο, ο Αλή Πασά με τις τέσσερις γαλέρες του εισέβαλε στα πλοία των απίστων, φωνάζοντας “Αλλάχ, Αλλάχ!” και τους περικύκλωσε από πλώρη και πρύμνη».

Εβλιά Τσελεμπή, SN VIII, 250a27 – 250b1

     Ο ακριβής χρόνος αυτών των γεγονότων δεν είναι γνωστός, αλλά πρέπει να τοποθετηθεί πριν από τη Ναύπακτο, αφού η προαγωγή του Κιλίτζ Αλή σε Μεγάλο Ναύαρχο ήρθε ως επιβράβευση για την εκεί επιτυχία του να σώσει ένα μέρος του Οθωμανικού στόλου. Ο Εβλιά παρουσιάζει τις ενέργειές του στο Νεγροπόντε ως την αιτία της προαγωγής του κι ίσως θεωρήθηκαν ως μία ακόμη ένδειξη των ναυτικών ικανοτήτων του Κιλίτζ Αλή. Εντούτοις, σε ό,τι μας αφορά, δεν είναι τόσο προς εξέταση το επίτευγμα του Κιλίτζ Αλή όσο η σαφής δήλωση ότι οι γαλέρες του ήταν πολύ πλατιές για να διασχίσουν το δίαυλο των μύλων. Ο Εβλιά υπαινίσσεται ότι έγινε η ελάχιστη δυνατή διαπλάτυνση – αυτό άλλωστε θα ήταν και το αναμενόμενο, σε κάθε περίπτωση – και ότι δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ακόμη ικανό πέρασμα για γαλέρες. «Επί του παρόντος, αφότου ο Αλή Πασά έσκαψε τον βράχο στον πορθμό των Μύλων του Νεγροπόντε, μπορεί μία γαλέρα, αν το επιθυμεί, να τον διαπλεύσει, αφού αφαιρέσει τα κουπιά της[7].». Η διατύπωση εδώ θυμίζει πάρα πολύ την αντίστοιχη του Ζακόμπ Σπον εννέα χρόνια αργότερα (βλ. πιο πάνω).

Ο δίαυλος των μύλων ήταν στενός σα Βενετσιάνικο κανάλι και επικίνδυνος ακόμη και για μικρά σκάφη

Μέχρι ο Κιλίτζ Αλή Πασά να διαπλατύνει τον πορθμό των μύλων, κάποια στιγμή μεταξύ του 1550 και του 1570, αυτός δεν ήταν πλώιμος.

     Η χριστιανική ναυτική μοίρα γνώριζε ότι οι Οθωμανοί είχαν αφήσει την ιζηματογένεση να φράξει τον δυτικό δίαυλο κι είχαν την πεποίθηση ότι ο Κιλίτζ Αλή Πασά δεν θα μπορούσε με κανέναν τρόπο να περάσει. Ο πορθμός των μύλων ήταν ακόμη πολύ στενός κι επικίνδυνος ακόμη και για μικρά σκάφη. Βρισκόταν στο εσωτερικό της τειχισμένης πόλης και θα πρέπει να έμοιαζε περισσότερο με κανάλι βενετσιάνικης γειτονιάς παρά με αμυντική τάφρο. Η γέφυρά του είχε επίσης αστικά χαρακτηριστικά και δεν συνδεόταν με την εξωτερική άμυνα της πόλης κι ήταν πολύ ασήμαντη για να προσδιορίζει τη γέφυρα του κάστρου στα 1256. Η γέφυρα αυτή ένωνε το Νεγροπόντε με τη Βοιωτία κι η σημασία της υπογραμμιζόταν σε διάφορα έγγραφα από τα Ενετικά αρχεία, ιδιαίτερα στο ASVe Senato Misti 60. 140r-42r (3/5/1439), που παρατίθεται πιο πάνω.

Η απογοήτευση του Ληκ όταν περιηγήθηκε στην ελεύθερη Χαλκίδα

Για μια αξιόπιστη περιγραφή οποιασδήποτε τοποθεσίας στην Ελλάδα στις αρχές του 19ου αι., κανονικά θα στρεφόμασταν στον Ληκ (Leake), «τον πρίγκιπα των περιηγητών», αλλά οι σελίδες του για το Νεγροπόντε (Έγριπος) είναι μάλλον απογοητευτικές, σίγουρα για τον ίδιον.

     Ο Ληκ απεχθανόταν το Νεγροπόντε και εμποδίστηκε με κάθε τρόπο από τους καχύποπτους, παραδόπιστους και ευερέθιστους αξιωματούχους της πόλης, την οποία καταδικάζει, κατά τρόπο μη αντιπροσωπευτικό για τον ίδιο, ως «αυτό το άθλιο μέρος». Όπως όλοι οι σύγχρονοι μελετητές μέχρι τον Μπακχάουζεν (Bakhuizen), ταύτισε λανθασμένα την περιοχή του Ευρίπου με την αρχαία Χαλκίδα και απογοητεύτηκε σφόδρα από την απουσία αρχαίων ερειπίων. Έφτασε εκεί αργά το απόγευμα της 21ης Δεκεμβρίου και πιθανότητα έχασε πολλές ώρες από την επόμενη ημέρα προσπαθώντας να πάρει άδεια για να κάνει οποιαδήποτε σημαντική παρατήρηση. Μόνον το υπόλοιπο εκείνης της ημέρας το αφιέρωσε στην πόλη, όπου δεν του επιτράπηκε να παρατηρήσει ούτε καν την παλίρροια στον τότε πορθμό των μύλων. Την επομένη, στις 23 Δεκεμβρίου, περιηγήθηκε έξω από την πόλη, φτάνοντας μέχρι την περιοχή της αρχαίας Χαλκίδας, αλλά χωρίς να την αναγνωρίσει, και παρατήρησε την ύπαρξη της πηγής με τα άφθονα νερά στον Τροχό, δίπλα στους βορειοδυτικούς πρόποδες του λόφου Καλογερίτσα, αλλά δεν κατάφερε να τη συνδέσει με την αρχαία Αρέθουσα. Ανέφερε ότι οι μύλοι του Ευρίπου δεν λειτουργούσαν πλέον αλλά σχημάτισε την εντύπωση ότι βρίσκονταν κάτω από πέτρινη αψιδωτή γέφυρα του 1657, πάνω από τον δυτικό δίαυλο στη βοιωτική πλευρά της νησίδας. Συνόψισε την εμπειρία του λέγοντας «Αλλά είναι δύσκολο να ερευνήσω μέσα σ’ αυτούς τους στενόμυαλους βαρβάρους.». Έφυγε πανευτυχής από το Νεγροπόντε στις 9 το πρωί της 24ης Δεκεμβρίου.