Η μορφή των κατοικιών

Μαρτυρίες για τις ζώνες κατοίκησης μέσα στον αστικό ιστό της πόλης της Χαλκίδας κατά την οθωμανική περίοδο συναντάμε σε όλους σχεδόν τους περιηγητές που την επισκέφτηκαν.

Ο αστικός ιστός της πόλης της Χαλκίδας ήταν σε μεγάλο βαθμό αδιαφοροποίητος, καθώς στις ίδιες περιοχές συνυπήρχαν ζώνες κατοικίας και εμπορίου ή βιοτεχνίας. Το φαινόμενο αυτό γίνεται εμφανές στο πολεοδομικό διάγραμμα του Κάστρου του 1840 (δείτε το εδώ), όπου στον κατάλογο κτισμάτων το ίδιο κτήριο διέθετε κατάστημα και κατοικία μαζί. Έτσι η λειτουργία της κατοικίας απλωνόταν ισομερώς σε όλες τις περιοχές της πόλης, εντός και εκτός των τειχών.

Οι μαρτυρίες για τα κελύφη κατοικιών σε όλο τον αστικό ιστό της πόλης της Χαλκίδας είναι αρκετά γενικόλογες και προέρχονται κυρίως από περιηγητές του τέλους της οθωμανικής περιόδου και των πρώτων ετών του ελληνικού κράτους. Η πρώτη λεπτομερής περιγραφή του Εβλιά Τσελεμπή κάνει λόγο για 1900 σπίτια μέσα στο Κάστρο, στενά και πετρόχτιστα, χωρίς κήπους και αμπέλια, με κεραμίδια και πόρτες με καμάρες[1]. Η περιγραφή αυτή αποσαφηνίζει την ιδιαίτερα πυκνή δόμηση που επικρατούσε μέσα στον περιορισμένο χώρο του Κάστρου, τυπικό χαρακτηριστικό στην πλειονότητα των οθωμανικών πόλεων. Η παρατήρηση, επίσης, ότι τα περισσότερα πετρόχτιστα κτίσματα μέσα στον τειχισμένο χώρο ανάγονταν στη βενετική εποχή, μαρτυρά την περιορισμένη παρέμβαση που επιχείρησαν οι Οθωμανοί στον ήδη διαμορφωμένο κτισμένο χώρο του Κάστρου. Γενική είναι η αναφορά των πηγών, ότι τα σπίτια του Κάστρου ήταν χαμηλά και σκοτεινά, με ψηλούς τοίχους και λίγα μικρά ανοίγματα· κάποια από αυτά είχαν προεξέχοντες ορόφους – τα γνωστά σαχνισιά – με προστατευτικές κατασκευές, ενώ συχνά διέθεταν αυλή με δένδρα ή πηγάδι. Εντύπωση προκαλούν στους περιηγητές οι ξυλόγλυπτες διακοσμήσεις στους εσωτερικούς χώρους, τα ξύλινα ταβάνια και πατώματα, τυπικά χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής κατοικιών στο Βαλκανικό χώρο κατά την ύστερη οθωμανική εποχή. Οι περιηγητές των αρχών του 19ου αιώνα επισημαίνουν ότι πολλά ήταν ερειπωμένα και προξενούσαν μια ιδιαίτερα θλιβερή εντύπωση[2]. Η κατάσταση αυτή των κτισμάτων του Κάστρου επιβεβαιώνει τη βάσιμη υπόθεση, ότι το κέντρο βάρους του οικισμού είχε μεταφερθεί εκτός των τειχών, στο σύγχρονο Προάστιο, ήδη σε μια πρώιμη φάση της οθωμανικής περιόδου. Τον ισχυρισμό ενισχύει ο κατάλογος κτισμάτων του 1840, όπου υπάρχουν πολλές καταγραφές ερειπωμένων κτισμάτων μέσα στο Κάστρο. Το Προάστιο, μολονότι δεν υπάρχουν λεπτομερείς περιγραφές, πιθανότατα παρουσίαζε μια παρόμοια εικόνα κατοικιών, με τη διαφορά ότι λόγω μεγαλύτερου χώρου οι οικοδομές θα είχαν μεγαλύτερες διαστάσεις ή θα συνοδεύονταν από ευρύτερους εξωτερικούς χώρους, κάτι που δεν ίσχυε στο περιορισμένο Κάστρο. Η μαρτυρία, ότι στο Προάστιο βρίσκονταν οι εξοχικές κατοικίες των Οθωμανών, αποτελεί σαφή ένδειξη για τον παραπάνω ισχυρισμό. Επίσης, συχνά συναντάται η επισήμανση ότι έξω από τα τείχη τα κτήρια ήταν αρκετά νεότερα σε σχέση με τις παλιότερες κατοικίες του τειχισμένου οικισμού.

Οι Οθωμανοί, με την επικράτησή τους στην πόλη, κατέστησαν το χώρο μέσα στα τείχη ως το πολιτικό τους κέντρο και τόπο εγκατάστασης των διοικητικών αρχών της πόλης. Πολλοί περιηγητές αναφέρονται στα σεράγια, τις κατοικίες των Οθωμανών αρχόντων που διέμεναν στην πόλη, περιγράφοντάς τα ως ιδιαίτερα μεγάλα και πολυτελή κτίσματα. Τα σεράγια αυτά βρίσκονταν, σύμφωνα με τις πηγές, τόσο στο Κάστρο όσο και στο Προάστιο. Ο Εβλιά Τσελεμπή αναφέρει, ότι στο Προάστιο υπήρχαν δύο χιλιάδες παλάτια ναυάρχων και στρατηγών, πετρόχτιστα με πολλά πατώματα, με κήπους και περιβόλια. Οι περιγραφές αυτές ταιριάζουν με το χαρακτηριστικό τύπο κατοικίας του αρχοντικού, ο οποίος συναντάται στις ελληνικές περιοχές. Ο τύπος του αρχοντικού, κατοικία επιφανών αστών, αφορά διώροφα κατά βάση οικοδομήματα κτισμένα σε μεγάλα οικόπεδα, συνήθως στις απόκεντρες συνοικίες των πόλεων, με επιβλητικούς μαντρότοιχους και αυλόπορτες, με διάφορα διακοσμητικά στοιχεία και μνημειώδη κατασκευή[3].

Από τις κατοικίες των επώνυμων Οθωμανών μνημονεύεται αρχικά το παλάτι του καπουδάν πασά, χωρίς να προσδιορίζεται αν αφορά τον αρχηγό του οθωμανικού στόλου ή απλό ναύαρχο. Οι μαρτυρίες από πηγές του ύστερου 17ου αιώνα τοποθετούν την κατοικία του εκτός των τειχών, στα βορειοανατολικά του τειχισμένου οικισμού. Σε πηγές της ίδιας περιόδου μαρτυρείται επίσης το παλάτι του Αχμέτ πασά, αδελφού του καπουδάν πασά, ο οποίος διέμενε στην παλιά οικία του Βενετού προβλεπτή, στην ανατολική πλευρά της γέφυρας κοντά στην ακτή[4].