Στοιχείο 1: Παρατήρηση φωτογραφιών. Η εικόνα του Myers.

Οι πρόγονοι μας κατέστρεψαν βιαστικά και χωρίς να μελετήσουν τα τείχη της Χαλκίδας, αδιαφορώντας πλήρως για την τεράστια ιστορική τους αξία.

Έτσι, παρέμειναν πολύτιμοι μάρτυρες της παρουσίας και των πληροφοριών τους λίγες, σκόρπιες φωτογραφίες, που τράβηξαν κάποιοι φωτισμένοι ξένοι περιηγητές λίγο πριν αυτά χαθούν. Οι φωτογραφίες όπου φαίνονται τα ανατολικά τείχη της πόλης είναι ελάχιστες. Αυτές δε όπου απεικονίζεται λεπτομερώς η περιοχή που εδώ εξετάζουμε μετριούνται στα δάκτυλα του ενός χεριού. Οι κυριότερες εξ’ αυτών είναι δύο: Μία του Sir John Linton Myres (Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης) και μία του Frederick Hasluck (Βρετανική Σχολή Αθηνών).

Η λήψη της φωτογραφίας του Myres έγινε στα 1898 – 1904. Έχει προσανατολισμό από βορρά προς νότο και σε αυτή βλέπουμε τα νοτιοανατολικά τείχη και την τάφρο της Χαλκίδας, από έναν πύργο που βρισκόταν περίπου στο τελείωμα της σημερινής πλατείας Φριζή έως και τον προμαχώνα του Βούρκου. Πηγαίνοντας πιο κοντά, στην περιοχή ενδιαφέροντος μας, βλέπουμε δεξιά και πάνω τμήμα του προμαχώνα όπου σήμερα φιλοξενεί το Λαογραφικό Μουσείο Χαλκίδας (συντομογραφικά, Λ.Μ.Χ.) και πιο χαμηλά τον πύργο που σήμερα είναι καταχωμένος στο οικοδομικό τετράγωνο που βρίσκεται εκτός και δίπλα της Σ.Π.

Αυτή η φωτογραφία μας δίνει επίσης πληροφορίες για το βάθος και το πλάτος της τάφρου, όπως επίσης για το ύψος και το μέγεθος του καταχωμένου προμαχώνα. Αριστερά και εντός της τάφρου βλέπουμε δύο βοσκούς, έναν καθιστό και έναν όρθιο, που μπορούν συγκριτικά να μας δώσουν κάποιους –κατά προσέγγιση- αριθμούς. Πχ, αν ο όρθιος βοσκός ήταν ένα δεκάχρονο παιδί με ύψος περίπου ένα μέτρο, αυτό μας δίνει βάθος 7-8 μέτρων περίπου. Αν στη φωτογραφία βλέπουμε έναν ενήλικα (κάτι που δυστυχώς δεν μπορούμε να διακρίνουμε με απόλυτη σαφήνεια) τότε έχουμε ύψος 1.50 – 1.70[1], που μας δίνει περίπου 10 με 11 μέτρα περίπου βάθος τάφρου.

Η φωτογραφία του Frederick Hasluck.

Η φωτογραφία του Hasluck έχει προσανατολισμό από νότο προς βορρά, δείχνοντας μας έτσι όσα κρύβει η προηγούμενη εξεταζόμενη εικόνα. Η λήψη της έγινε στα 1907-9 και είναι ουσιαστικά η τελευταία εικόνα που έχουμε από την περιοχή πριν καλυφθεί ολοκληρωτικά η τάφρος.

Σε αυτήν βλέπουμε αριστερά τον προμαχώνα που σήμερα βρίσκεται καταχωμένος κάτω από το οικοδομικό τετράγωνο μπροστά από τη Σ.Π., όπως ήταν πριν σκεπαστεί με χώμα και άλλα υπολείμματα των τειχών. Η πεποίθηση μου πως δεν κατεδαφίστηκε αλλά καταχώθηκε ενισχύεται από τα εξής δεδομένα:

1) Στη φωτογραφία του Hasluck βλέπουμε πως είναι γκρεμισμένο το τμήμα πάνω από τη γραμμή που οριοθετεί τον όροφο (που υπάρχει στην αντίστοιχη του Myres), στο ύψος δηλαδή που βρίσκεται περίπου το σημερινό έδαφος. Γκρέμισαν δηλαδή ό,τι κατάλαβαν πως θα εξέχει και άφησαν το υπόλοιπο.

2) Την περίοδο όπου κατεδάφιζαν τα τείχη οτιδήποτε βρισκόταν κάτω από τη γραμμή του εδάφους δεν το ανατίναζαν αλλά, για οικονομία, το κατάχωναν. Ανάλογο παράδειγμα είναι η γέφυρα της άνω πύλης, που επίσης σήμερα βρίσκεται καταχωμένη σε κεντρικό σημείο της Χαλκίδας.

Σε όσα παραπάνω αναφέρθηκαν συνυπολογίστε και για τις δύο αυτές φωτογραφίες τις εξής πολύ σημαντικές πληροφορίες:

1) Τόσο στη φωτογραφία του Myers, όπως και σε αυτήν του Hasluck,  βλέπουμε την τάφρο όπως ήταν στα τελειώματα της πορείας της στο χρόνο, όχι όπως ήταν «στις δόξες» της. Προσωπικά εκτιμώ πως το βάθος στο συγκεκριμένο σημείο άγγιζε τουλάχιστον τα 12 με 15 μέτρα τις περιόδους των δύο μεγάλων πολιορκιών της Χαλκίδας (το 1470 από τον Μωάμεθ Β΄ και το 1688 από τον Φ. Μοροζίνι). Το αν έφτανε στο ύψος της θάλασσας, γεμίζοντας νερό κάποιες χρονικές περιόδους, όπως βλέπουμε σε πολλά χαρακτικά της εποχής, μένει να αποδειχθεί ή να απορριφθεί ως πιθανότητα από την αρχαιολογική σκαπάνη (προσωπικά αυτό είναι κάτι που πολύ θα ήθελα να το δω τεκμηριωμένο).

2) Το σημερινό βάθος της τάφρου που διασώζεται εντός της Σχολής Πεζικού και πίσω από το λαογραφικό μουσείο είναι καταφανώς μικρότερο. Αυτό δικαιολογεί απόλυτα την αναγκαιότητα μιας ανασκαφικής τομής βάθους τουλάχιστον πέντε μέτρων, το οποίο είδαμε να αναφέρει στο πόρισμα του 2014 η κ. Καλαμαρά, στο πρώτο μέρος της παρούσας έρευνας. Και πιθανότατα αυτό να μην είναι αρκετό, προσωπικά εικάζω.

Στοιχείο 2: Αποτύπωση του πολεοδομικού διαγράμματος του 1840 σε 3D απεικόνιση των μεσαιωνικών τειχών της Χαλκίδας.

Η παρουσία του δεύτερου –μη ορατού σήμερα- προμαχώνα στην περιοχή εκτός της Σ.Π. και δίπλα στο Λ.Μ.Χ. επιβεβαιώνεται χάρη και στην τεχνολογία.

Η θέση που αυτός βρίσκεται θαμμένος φανερώνεται με σχετική ακρίβεια αν εφαρμόσουμε το πρώτο πολεοδομικό διάγραμμα της Χαλκίδας του 1840[2] πάνω στο σημερινό σχέδιο πόλεως. Αυτά τα δύο ο σπουδαστής Γιάννης Μύταλας τα πήγε ένα μεγάλο βήμα παραπέρα: Τα χρησιμοποίησε ως βάση ώστε, συνδυάζοντας παράλληλη παρατήρηση φωτογραφιών και συλλογή στοιχείων για τα οχυρωματικά έργα της εποχής, να δημιουργήσει ένα τρισδιάστατο μοντέλο ολόκληρης της καστροπολιτείας, όπως ήταν το 19^ο αιώνα. Έτσι, εστιάζοντας στο σημείο ενδιαφέροντος μας, βλέπουμε μια αξιόπιστη πρωτόλεια αναπαράσταση του προμαχώνα, χωρίς τις «ρυτίδες» του χρόνου, όπως θα ήταν σήμερα δηλαδή, αν αποφασίζαμε να τον ανακατασκευάσουμε.

Ένα κομμάτι γης που πρέπει να «το πάρει» η ιστορία και όχι ο δρόμος.

Ποιο είναι το μέλλον της υπόθεσης αυτής; Τι πρέπει η Χαλκίδα να διεκδικήσει, τι πρέπει να ξεχάσει;

Όπως διαφάνηκε ξεκάθαρα στα δύο προηγούμενα μέρη της έρευνας αυτής, έχουν χαθεί 20 χρόνια και τουλάχιστον μια ευκαιρία ώστε ο χώρος πίσω από το Λ.Μ.Χ. να αναδειχθεί, εξαιτίας λαθών που δυστυχώς εξακολουθεί η πολιτεία να κάνει! Το κυριότερο λάθος που έγινε και γίνεται είναι ο σκοπός που ζητάει αυτό το κομμάτι γης ο δήμος Χαλκιδέων: Δεν έπρεπε να είναι οποιαδήποτε νέα κατασκευή που δεν έχει σχέση με το μνημείο (εξηγήθηκαν οι λόγοι), δεν πρέπει να είναι για να ανοίξει άλλος ένας δρόμος!

Ακόμη και να γίνει η μελέτη που «περιμένει» ο δήμαρχος, μόλις «ξύσει» το σημείο η αρχαιολογία και δει τι υπάρχει από κάτω το έργο ορθά θα σταματήσει. Επίσης, προσωπικά δεν κατανοώ καμιά αναγκαιότητα ανοίγματος δρόμου εκεί όπου διασώζεται ένα μοναδικό κομμάτι της ιστορίας μας, το οποίο μπορεί να αναδειχθεί ολοκληρωμένα, ώστε υπερήφανα να το αφήσουμε κληρονομιά στις επόμενες γενιές. Αρκετά εγκλήματα κατά της ιστορίας έχουν γίνει ως σήμερα στην πόλη μας, δεν χρειαζόμαστε άλλο ένα, ειδικά στην εποχή μας όπου –υποτίθεται πως- δεν έχουμε την άγνοια των ημερών του Γαζέπη!

Δεν υπάρχει «θα δούμε» στην υπόθεση αυτή. Πλέον γνωρίζουμε πολύ καλά τι υπάρχει σε αυτήν την περιοχή, αναλύθηκε στην παρούσα έρευνα επαρκώς. Ο δήμος λοιπόν πρέπει αποφασιστικά και χωρίς χρονοτριβές να διεκδικήσει στοχευμένα και άμεσα τα παρακάτω:

1) Είναι αδιανόητο να μην ξέρει η σημερινή δημοτική αρχή, μετά από τριάμισι χρόνια, αν τα 1000 τμ (έστω) εντός της Σ.Π. εξακολουθούν να της ανήκουν ή όχι! Πρέπει να επικαιροποιηθεί η αλληλογραφία μεταξύ των εμπλεκόμενων φορέων και να επιταχυνθούν οι διαδικασίες, με επισπεύδοντα το Δήμο Χαλκιδέων. Η αδράνεια τόσων ετών είναι αδικαιολόγητη και μόνο αδιαφορία δείχνει, παρά ενδιαφέρον.

2) Το αίτημα για την παραχώρηση των 2.800 τ.μ. της Σ.Π. πρέπει να αλλάξει, αποκτώντας ως μοναδικό σκοπό την ανάδειξη του μνημείου. Πρέπει να γίνει απόλυτα σαφές πως η περιοχή αυτή είναι μέγιστης πολιτιστικής και οικονομικής σημασίας για τη Χαλκίδα, καθώς η ανάδειξη της όχι μόνο θα διασώσει την ιστορική μας μνήμη αλλά θα εμπλουτίσει και τα αξιοθέατα της πόλης. Όπου αυτό επιβάλει αναγκαίες τροποποιήσεις επί του εφιστάμενου σχεδίου πόλης, να γίνουν με γνώμονα όχι τις παλαιότερες χαράξεις αλλά την ανάδειξη του μνημείου και μόνο.

3) Σε περίπτωση κολλήματος από πλευράς Υ.Εθ.Α. ένα νομικό βέλος στη φαρέτρα του δήμου είναι ο νόμος όπου προβλέπει πως[3] «ακίνητα που ανήκουν στην περιουσία του Ταμείου Εθνικής Άμυνας (Τ.Ε.Θ.Α) και δεν χρειάζονται για στρατιωτικούς σκοπούς, μπορεί να διατεθούν δωρεάν στο Δημόσιο, για οποιαδήποτε χρήση ή διάθεση». Ο χώρος σήμερα δεν είναι ζωτικής σημασίας για τη Σ.Π., καθώς φιλοξενεί ένα γήπεδο του τένις που κανείς δεν χρησιμοποιεί.

4) Πρέπει να διερευνηθεί η πιθανότητα να ενσωματωθούν στο υπό ανάδειξη –εμφανές σήμερα- τμήμα του μνημείου και το υπόλοιπο κομμάτι της τάφρου, που βρίσκεται νοτιότερα εντός της Σ.Π., ως και τον κόλπο του Βούρκου. Αυτό τουλάχιστον για τα τμήματα που δεν παρεμποδίζουν την καθημερινή λειτουργία της Σχολής. Παράλληλα, να ερευνηθεί το ιδιοκτησιακό καθεστώς των –αδόμητων σήμερα- οικοπέδων βόρεια της σχολής, επί των οδών Φριζή και τμήματος της οδού Βελλισαρίου και με ποιους τρόπους αυτά μπορούν να περάσουν –αν δεν είναι ήδη- στην κυριότητα του Δήμου Χαλκιδέων, όπως η εκεί «πλατεία» θυσίας αγωνιστών εθνικής αντίστασης, με σκοπό την ενοποίηση και μεγιστοποίηση του αρχαιολογικού χώρου.

5) Στην ιδανική περίπτωση ενοποίησης των οικοπέδων εκτός της Σ.Π. με αυτά εντός της σκοπός θα πρέπει να είναι σε πρώτο στάδιο ο καθαρισμός της περιοχής, η συνολική ανασκαφή, η ανεύρεση και η μελέτη όλων των υπολειμμάτων των μεσαιωνικών οχυρώσεων που εκεί βρίσκονται. Σε δεύτερο στάδιο η εκπόνηση μελέτης ανακατασκευής των οχυρώσεων και ανάπλασης – ανάδειξης της τάφρου, όπως και των παρακείμενων οδών, καθώς τμήμα της οδού Σκαλκώτα πχ, που περνάει κατά μήκος του τείχους και μπροστά από το Λ.Μ.Χ. είναι πιθανό να χρειαστεί πεζοδρόμηση. Ο στόχος είναι εκεί να δημιουργηθεί ένα μεγάλο περιπατητικό ιστορικό πάρκο.

5) Μπορούν να αναζητηθούν όλες οι πιθανότητες χρηματοδότησης του έργου. Αν καμιά δεν σταθεί εφικτή τότε ο δήμος να αναλάβει το κόστος των απαιτούμενων εργασιών, καθώς το έργο είναι ζωτικής σημασίας για την πόλη. Αυτό αν τουλάχιστον επιθυμούμε σοβαρά να γίνει η Χαλκίδα ένας τουριστικός προορισμός αξιώσεων και όχι της αρπαχτής του Σαββατοκύριακου.

6) Το Λ.Μ.Χ. δεν είναι απαραίτητο να μεταστεγαστεί. Δεν είναι και λάθος όμως να γίνει μια προσπάθεια εξεύρεσης νέας στέγης, που θα καλύπτει και θα αναβαθμίσει τις λειτουργικές του ανάγκες αλλά και το πλήθος της σπουδαίας και πολύτιμης συλλογής που φιλοξενεί. Σε περίπτωση όπου το Λ.Μ.Χ. μεταφερθεί, οι τρεις αίθουσες του προμαχώνα θα μπορούσαν να φιλοξενήσουν μια νέα έκθεση, σχετική με τις μεσαιωνικές οχυρώσεις της Χαλκίδας.

Η περιοχή που βρίσκεται γύρω από τον προμαχώνα του Λ.Μ.Χ. είναι η μοναδική που ξέφυγε από την καταστροφική μανία των προγόνων μας. Μόνο αυτό το μικρό κομμάτι γλύτωσε, λες και εκεί η ιστορία άφησε -από τύχη και αδιαφορία- ένα μερεμέτι. Ένα μερεμέτι που οφείλουμε σήμερα να αναδείξουμε, ως ελάχιστο «συγνώμη» της γενιάς μας στα παρελθόντα λάθη και ως υπερήφανη παρακαταθήκη στα παιδιά μας.